پس از ریزگرد حالا سیل
مجتبی گهستونی
درباره میزان خسارت سیلاب و بارشهای بی‌امان فروردین‌ماه ۱۳۹۸ در خوزستان هنوز زود است تا برآورد خسارت به‌صورت صد درصد انجام شود.
سیلاب کم‌سابقه نیم‌قرن اخیر خوزستان، علاوه بر آنکه خانه‌ها، زمینهای کشاورزی و زیرساختهای مختلف این استان را درنوردید، بیش از ۲۹ میلیون لیتر مکعب آب را در حوضچه‌ها و مخزنهای آبی خوزستان تلنبار کرد و موجب شد محوطه‌ها و بناهای تاریخی خوزستان نیز با آسیب مواجه شوند. تنها در یک مورد، گزارشهای نگران‌کننده‌ای از برداشت خاک از تپه‌های باستانی گزارش شده که تبعات ناخوشایندی برای آثار تاریخی استان خوزستان به همراه دارد.
در دزفول نیز علاوه بر آسیب‌رسیدن به پنج قسمت از محوطه‌ها و سازه‌های پایگاه جندی‌شاپور، ۸۰ پروژه در بافت تاریخی و تک‌بناهای این شهر با خسارت همراه شدند. مثلا دیوار بیرونی خانه شوشتری در محله «لوریان» دزفول بر اثر بارندگی آسیب دیده و احتمال ریزش آن زیاد است و نیاز به مرمت فوری دارد. در این میان خانه‌های «عدل»، «اشرف کوچک»، «میرزا ابراهیمی»، «داعی»، «دریکوندی»، «حسینوند ناصری»، «بی‌نیاز»، «عباسقلی» و «ساباط‌های کوچه آبشار»، «زرنگار» و… هم شرایط نابسامانی دارند.
در پایگاه میراث جهانی «چغازنبیل و هفت‌تپه»، چهار بنا و محوطه و در پایگاه میراث جهانی شوش، هشت محوطه و بنا از سیلاب‌های ۱۵ روز گذشته خوزستان متاثر بوده‌اند. در ایذه نیز چهار اثر آسیب دیده است و در بهبهان هم تاکنون به ۱۰ بنا و محوطه تاریخی خسارت وارد شده است.
در اهواز اما یکی از مهمترین موزه‌های منطقه‌ای در حال ساخت کشور که در جزیره رودخانه کارون قرار گرفته، دچار آبگرفتگی شد. بارش بارانهای بی‌امان، بافت تاریخی اهواز قدیم در محله «عامری»، «سرای فتحی»، «خانه دادرس» و «هتل قو» را در شرایط حساسی قرار داد. در مجاورت اهواز؛ شهرستان کارون، پل «صالح‌آباد» از ابتدای سیلاب تاکنون در زیر آب دارد و قطعا با فروکش‌کردن آب، میزان خسارت هم مشخص می‌شود.
شهرستان لالی در خوزستان هم با توجه به کوهستانی‌بودن منطقه و برخورداری از مخزن دریاچه به ۱۰ بنا و محوطه خود شاهد خسارت بود. از جمله این بناها که به‌دلیل بارندگی زیاد آسیبهایی دیدند، می‌توان به عمارت «بنه‌وار»، قلعه «صلواتی»، مجموعه «چیتی» و چهارطاقی «تمبل» اشاره کرد.
در شهرستان اندیکا به هفت بنای آبی و تاریخی و قلعه این شهرستان خسارت وارد شده است، در شهر مجاورش یعنی مسجدسلیمان هم به نیایشگاههای «صفه سرمسجد» و «بردنشانده» و قلعه «خانی» آسیبهایی وارد شد.
سیلاب خوزستان در باغملک هم به شش بنا و محوطه از جمله قلعه «تل» و سرای «ارغوانی» خسارت وارد کرده و در شهرستان رامهرمز پنج بنای تاریخی در شهر و روستا آسیب دیده‌اند. قلعه «جایران» امیدیه و سینما «شیرین» آبادان نیز از جمله تک‌بناهایی بودند که با بارشهای بی‌امان باران دچار خسارت شدند.
شهرستان هفت‌کل خوزستان هم از دیگر نقاطی است که چهار تک‌بنا در آن به‌دلیل بارش و سیلاب دچار خسارت شدند. شش بنا و محوطه تاریخی در اندیمشک؛ از جمله شهر «لور»، قلعه «کوران»، «رزه»، پل «صیحه» و «پای‌پل» به لحاظ طبیعی و بر اثر بارندگی با آسیبهایی مواجه بودند.
در ماهشهر که در مجاورت دریا و خوریات قرار گرفته است، سه محوطه تاریخی دچار خسارت شدند. در رامشیر نیز چهار محوطه باستانی و در حمیدیه و سوسنگرد هم شش محوطه تاریخی و بنا با آسیبهایی همراه بودند. شهرستان باوی نیز که از رودخانه کارون بزرگ تاثیر گرفته، محوطه‌های تاریخی «عسکر مکرم» و «دستوا» هم با خسارت مواجه شدند.
سیلاب در خوزستان به ۱۸ بافت تاریخی روستایی و ۱۲۰ کارگاه و تجهیزات صنایع‌دستی روستایی خسارت وارد کرده و ۳۵ پروژه گردشگری شهری و روستایی خوزستان نیز به‌دلیل سیلاب دچار خسران شدند.
طی یک ماه گذشته نیز عمده سایتهای مهم باستانی در شوش، شوشتر و دزفول و برخی موزه‌های خوزستان از جمله «سازه‌های آبی شوشتر»، «زیگورات چغازنبیل» و برخی از محوطه‌های باستانی شوش به‌دلیل سیلاب و شدت بارشها تعطیل شدند. سیلاب موجب شد تورهای گردشگری نوروزی در تعداد زیاد به مقصد خوزستان هم کنسل شود و این موضوع باعث شد تا هم راهنمایان گردشگری بیکار شوند و هم ظرفیت بخشی از هتل‌ها خالی بماند.
رستورانهای ساحلی در تمامی شهرهای واقع در حاشیه رودخانه‌های کارون، کرخه و دز نیز یا به‌دلیل وقوع سیلاب زیر آب رفتند، یا خسارت جدی دیدند و تعطیل شدند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان اعلام کرده که گزارشهای کاملا کارشناسی‌شده برای اعلام خسارتها به ستاد بحران استان خوزستان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در تهران و وزارتخانه‌های مربوطه به‌صورت مداوم ارسال می‌شود تا تصمیم‌گیری نهایی صورت بگیرد.
همچنین بخشهایی از ۹ بنای سازه‌های آبی تاریخی ثبت‌جهانی‌شده شوشتر به همراه ۳۵ بنای واقع در بافت تاریخی این شهر کهن هم آسیب دیدند. خانه‌های «امین‌زاده»، «معین‌التجار»، «مستوفی»، «دورقی»، «قصاب»، «کاروانسرای امین‌زاده»، «مسجد جامع»، «بقعه عبدالله بانو»، «محوطه و تپه‌های سردارآباد»، «عبدالامیر»، «بلوار» و «کوره‌های عله بندقیر» در محدوده شهرستان شوشتر هم تحت تاثیر شرایط بارانی و سیلابی با آسیبهایی مواجه بوده‌اند.
اما سازه‌های آبی تاریخی شوشتر بیش از پیش درگیر سیلاب بود. اگر مشتاق به دانستن وضعیت سازه‌های آبی شوشتر باشید، باید از بالادست سازه‌های آبی ثبت‌جهانی‌شده شوشتر وضعیت این سازه درگیر سیلاب را رصد کنید.
رودخانه کارون در شوشتر، از سازه آبی «بند میران» به دو قسمت رود «گرگر» و رود «شطیط» تقسیم می‌شود. حیات سازه‌های آبی تاریخی شوشتر نیز وابسته به همین دو رودخانه است.
سالهای نه‌چندان دور در فصل تابستان، کودکان و بزرگترها از بند میزان در رود گرگر یا حتی شطیط در آب شیرجه می‌رفتند، اما در یک دهه اخیر که خشکسالی امان خوزستان را برید، کارون با شاخه‌های «شطیط» و «گرگر» هم کم‌آب شد و آب در این دو رودخانه به پایین‌ترین سطح رسید و امکان شیرجه‌زدن در آب نبود، اما حالا نه‌تنها کارون بیش از حد استاندارد پرآب است که سازه‌های آبی شوشتر را نیز در طول مسیر رودخانه به‌طور کامل به زیر آب برده است.
بندها، تونلها، تنوره‌ها و آسیابها در محوطه آبشارها نیز بعد از «پل‌بند گرگر» به‌شدت تحت فشار آب ورودی است. به گونه‌ای که فشار آب سقف بنای موسوم به «کارخانه برق نمکی» که بخشی از سازهای آبی ثبت جهانی شوشتر است، ناپایداری دیواره غربی آبشارهای شوشتر، حجم ورودی بسیار زیاد سیلاب و فاضلاب که نخاله‌های بسیار همراه دارد نیز در بخش‌بخش این مجموعه ثبت‌جهانی‌شده نفوذ کرده و قطعا با کاهش آب است که می‌توان متوجه شد چه میزان خسارت به آسیابهای موسوم به «سیکا»، «دوپلون»، «نمکی» و «مشاک» وارد شده است. در چنین شرایطی مسئولان میراث فرهنگی تصمیم گرفته‌اند که بازدید از سازه‌های آبی شوشتر را با هدف حفظ پایداری اثر و نجات جان مردم ممنوع کنند.
اما سیلاب در «بند ماهی»بازان که یکی از بخش‌های سازهای آبی شوشتر است، موجب شد این بند باستانی هم با ضربه سیلاب و نخاله‌ها و چوب‌هایی که همراه آب سرازیر هستند، خسارت ببیند. در طول مسیر، آثار دیگری نیز وجود دارد که با آسیب مواجه هستند.
شهر تاریخی «عسکر مکرم» که سراسر، محوطه تاریخی و تپه باستانی است، در جوار شاخه گرگر قرار گرفته و از دوره ساسانی تاکنون تحت تاثیر رودخانه است و سیلاب بی‌امان خوزستان باعث شده تا سازه‌های معماری این شهر که با هر سیلابی شسته می‌شود، آسیب جدی ببینند.
موضوع نگران‌کننده آن است که هر بار باید شاهد فرو ریختن بخشهایی از سازه‌های این شهر باستانی در درون کارون باشیم. با این حال هنوز هیچ چاره‌ای برای حفاظت از شهر تاریخی عسکر مکرم اندیشیده نشده است. افزایش دبی آب رودخانه‌ها، موجب سرریز شدن آب در مسیلها و ایجاد شکاف در بسترهای سست شده است. به همین دلیل آب به سطح پایین محوطه‌های باستانی نفوذ می‌کند. این پدیده نگران‌کننده را می‌توان در تخریب دیواره‌های شهر باستانی پیرامون روستای «جلیعه» مشاهده کرد.
در پیرامون رود گرگر شوشتر نیز شواهدی از تاثیر ضربه‌های بی‌امان سیلاب بر آثار تاریخی در مکان‌هایی همچون «مدینه» و «نقیشات» ۱ و ۲ و «بند قیر» که بخشی از سازه‌های آبی شوشتر است، قابل مشاهده است. این آثار البته اکنون به زیر آب فرو رفته‌اند و تخمین میزان آسیبها به شهر تاریخی و سازه‌های آن به فروکش کردن آب بستگی دارد.
«باغ خان» در شوشتر هم که از مجموعه‌های مهم تاریخی این شهر محسوب می‌شود و هم در سراشیبی و هم سطح رودخانه قرار گرفته با تاثیرپذیری زیاد از سیلاب خوزستان دچار آسیب شده است.
در شاخه شطیط رودخانه کارون، بنای «پل ساسانی شادروان» قرار دارد. بخشهایی از این پل که در طول دهه‌های بسیار با تخریب مواجه شده، این بار با ضربه‌ها و فشار سیلاب دستخوش تخریب شده است. سیلاب از بالادست، بیشه‌ها و جنگلها را تخریب و تنه درختان را شکسته و با خود به پایین‌دست آورده که همین موضوع موجب تخریب بیشتر در آثار تاریخی خوزستان شده است.
بخشهایی از تاسیسات آبی قلعه «سلاسل» و نهر «داریون» نیز در سیلاب اخیر دچار خسارت شد.
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است