English
«فرسفج» و «تاج‌آباد»، دو کاروانسرای صفوی همدان
حسین زندی
همدان نیز مانند دیگر شهرهای کهن ایران دارای ده‌ها کاروانسرای درونشهری و برونشهری است. به گفته مسئولان به‌تازگی بیش از ۱۵کاروانسرای درونشهری همدان مرمت شده است. بیشتر این کاروانسراها در بافت قدیم شهر و داخل بازار همدان قرار گرفته‌اند و به‌دلیل همجواری با مهمترین مرکز تجاری شهر، یعنی بازار همچنان زنده هستند، اما از بین کاروانسراهای برونشهری تعداد کمی باقی مانده است. مهمترین کاروانسراهای باقیمانده در مسیر جاده‌ها دو کاروانسرای «تاج‌آباد» و «فرسفج» است.
کاروانسرای شاه‌عباسی تاج‌آباد
یکی از مهمترین کاروانسراهای غرب کشور کاروانسرای تاج‌آباد است که در کنار روستای تاج‌آباد واقع شده است. روستای تاج‌آباد سفلی در ۲۵ کیلومتری مسیر اصلی همدان ـ کرمانشاه (اسدآباد) واقع شده است. این روستا در حاشیه کوه و منطقه شکارممنوع «آلمابلاغ» (آلماقلاخ) قرار گرفته است. زبان مردم روستا کردی (لهجه چهاردولی) است و اهالی آن شیعه‌مذهب هستند. صنایع دستی گوناگونی در این روستا رواج دارد، اما مهمترین محصول زنان روستا قالیبافی است. نقشه‌های فرش تاج‌آباد از نقوش معروف همدان است. این روستا در گذشته مرکز موسیقی منطقه بوده است و نوازندگان و خوانندگان معروفی داشته است. اشعار برجامانده به زبان کردی در منطقه نشان از اهمیت آن در منطقه دارد.
مهمترین اثر تاریخی و گردشگری روستا «کاروانسرای شاه‌عباسی» است. این کاروانسرای مدور که در غرب کشور نظیر ندارد، بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد و اواخر حکومت قاجار توسط «زبیده خاتون» از نوادگان «فتحعلی‌شاه» که ساکن همدان بوده و با همکاری «کوثر میرزا علیقلی همدانی» مرمت شده است. زبیده خانم خدمات دیگری مانند ساخت پل روان، بازسازی بنای امامزاده یحیی و ساخت بنای قدیمی «باباطاهر» را که با ساخت بنای جدید تخریب شد، درکارنامه‌اش دارد. در ورودی کاروانسرا به سمت شمال است و مصالح بکاررفته در بنا از آجر است. پس از در ورودی یک طاقنمای تزئینی نیمه‌مدور چندوجهی با دو لنگه در چوبی دیده می‌شود که از آنجا به داخل اصطبلها، حجره‌ها و صحن حیاط راه دارد. تعداد ۲۶ حجره در اطراف حیاط کاروانسرا جای گرفته که درهای همه آنها رو به حیاط مدور آن باز می‌شود. کف حیاط سنگفرش بوده و دارای دو چاه آب است. مصالح اصلی از سه نوع آجر قرمزرنگ و ملات ساروج بوده است. این کاروانسرا علاوه بر مرکز تجاری محل آمدوشد زائران عتبات نیز بوده و از این جهت بسیار دارای اهمیت است.
این بنا نیز مانند اغلب آثاری که متولی آنها سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است، در بیشتر طول سال بسته است و ظاهرا تنها برای درج در نقشه‌های گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کاروانسرا با طرح پلان مدور و اتاقهای متعدد جهت استراحت مسافران و خریدوفروش اجناس بوده است.
این اثر در سال ۱۳۷۶ به شماره ۱۸۷۲ به ثبت ملی رسیده است و در سالهای اخیر بخشی از این اثر بازسازی شده است. به‌دلیل نبود اعتبار کافی مرمت آن ناتمام مانده و در آن نیز به روی گردشگران بسته است. مسئولیت آن به یکی از ساکنان تاجی‌آباد سپرده شده و علاقمندان با هماهنگی می‌توانند از آن بازدید کنند. مدتی است این کاروانسرا توجه گردشگران را به خود جلب کرده است؛ بویژه مدتی است به مرکز گرد آمدن عکاسان نجوم همدان تبدیل شده و در شبهایی که بارش شهابی اتفاق می‌افتد، عکاسان این حوزه این کاروانسرا را به‌عنوان محل تجربه کردن عکاسی نجوم برمی‌گزینند.
کاروانسرای «فرسفج»
یکی دیگر از کاروانسراهای استان همدان که همچنان ایستاده است، کاروانسرای «شاه‌عباسی فرسفج» است. این کاروانسرا در مسیر جاده تویسرکان به اسدآباد و کنگاور و در فرسفج که چند سالی است شهر نام گرفته، واقع شده است. کاروانسرای فرسفج در ۲۳کیلومتری جنوب غربی تویسرکان و پنج‌کیلومتری جاده تویسرکان ـ کنگاور قرار گرفته است. این بنا از مجموعه کاروانسراهای ساخته‌شده عصر صفوی است که به کاروانسرای شاه‌عباسی شهرت دارد. این اثر تاریخی سالها استراحتگاه کاروانها و بازرگانان و زائران بوده است. سالهای گذشته مقرر شد با هدف ایجاد بازارچه صنایع دستی و گردو مرمت شود، اما تاکنون این امر محقق نشده است. اشیای یافت‌شده از کاروانسرا در موزه شهر همدان نگهداری می‌شود. در کنار فرسفج روی شاخه‌ای از «قلقل‌رود» پلی ساخته شده است که شرق را به غرب متصل می‌کند. طول پل ۶۰ متر و عرض آن هشت متر است. این پل نیز از آثار دوره صفوی است و در ساخت آن از مصالح سنگ و آجر و ساروج استفاده شده است و هر دو اثر همزمان در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند. این جاده در گذشته پایتخت را به سرحدات غربی متصل میکرده است.
ساختمان این کاروانسرا در فاصله سالهای ۱۰۰۶ تا ۱۰۳۸ و به سبک معماری دوره صفویه ساخته شده است و مساحت آن حدود چهار هزار متر مربع است. مهمترین ویژگی کاروانسرای تاریخی فرسفج، وجود برج و باروهایی در چهار گوشه آن است که بنا به ملاحظات امنیتی احداث شده بودند. این اثر به شماره ۱۹۷۰ مورخه ۶/۲/۱۳۷۶ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. شکل کاروانسرا، مستطیل چهار ایوانیه است و چهار برج دایره‌ای شکل در چهار گوشه آن و سه برج نیم‌دایره در وسط اضلاع شرقی، غربی و شمالی احداث شده است. در قسمت فوقانی برجها نیز چند ردیف آجرکاری کنگره‌ای کار شده است. برجها علاوه بر جنبه تزئینی، محل دیده‌بانی هم بوده. درگاه کاروانسرا در وسط جبهه جنوبی بنا واقع شده است. این کاروانسرا با داشتن دیوارهای قطور و سقفهای طاق‌ضربی آجری از استحکام فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده و اتاقهای متعدد متصل به هم با ایوانها و فرش‌اندازهای مناسب برای استراحت مسافران در آن ساخته شده است. در دو طرف داخلی پیشطاق اتاقها با آجر تراشیده به‌صورت قابهای بزرگ لوزی‌شکل کار تزئینی انجام شده است. حیاط کاروانسرا متشکل از یک محوطه بزرگ مربع‌‌شکل است که گرداگرد آن اتاقهای متعدد متصل به هم با ایوانها و فرش‌اندازهایی مناسب برای اقامت مسافران بوده و به موازات جبهه‌های شمالی و شرقی و غربی حیاط در کاروانسرا سه ردیف اصطبل وجود داشت. در این کاروانسرا همچنین انبارهای متعدد برای ذخیره و نگهداری علوفه ساخته شده بود. کلیه قسمتهای بنا از آجر ساخته شده است. از سوی دیگر در چهار گوشه آن برجهای آجری استوانه‌ای ساخته شده که بدنه آن با آجرهای تراشیده و ظریفی پوشیده شده است. این بنا علاوه بر اینکه محل مناسبی برای بیتوته مسافران محسوب می‌شد، وجود برج و باروی آن موجب این تصور است که احتمالا جنبه نظامی نیز داشته است. در داخل بنا نیز در قسمت فوقانی برجها، چند ردیف آجرکاری کنگره‌ای‌شکل اجرا شده است و نیز در سطح جانبی و سقفهای بهارخوابها و ایوانهای جلوی حجرات، آجرکاری ظریفی به چشم می‌خورد. در لبه پشت‌بام گرداگرد کاروانسرا به طرف خارج و در هر هفت متر ناودانهایی از سنگ سفید کار گذاشته بودند. مدخل و سردر ورود با چند ردیف طاق جناغی‌شکل و ردیفهایی از تزئینات آجری ساخته شده و در این قسمت محوطه مدوری وجود دارد که سقف گنبدی آن را با ردیفهای منظم آجر پوشانده‌اند. در میان این کاروانسرا چشمه آبی وجود دارد که در تمامی فصول سال به یک میزان آبدهی داشته و آب بسیار گوارایی نیز دارد.
در دوران حکومت شاه‌عباس صفوی بمنظور ایجاد امنیت و ارائه تسهیلات و خدمات رفاهی مرتبط با سفر و توسعه تجارت در بیشتر نقاط کشور جاده‌هایی ساخته شده و در مسیر آنها کاروانسراهایی احداث شده بود. این اماکن به فاصله یک منزلی از یکدیگر قرار داشتند، یعنی فاصله‌ای که کاروانیان می‌توانستند از صبح تا شامگاه با چهارپایان طی کنند تا شب را در کاروانسرای بعدی استراحت کنند. کاروانسرای شاه‌عباسی فرسفج یکی از این کاروانسراها، در شهرستان تویسرکان است. این کاروانسرا نیز محل استراحت مسافران و کاروانهایی بوده که به قصد تجارت، زیارت و سیاحت به غرب کشور و عتبات عالیات عراق سفر می‌کردند.
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است