English
آشنایی با موزه چمدانی عروسکهای قاشقی
مریم مقدسی
«این عروسکها ریشه در کودکی من دارد و مرا می‌برد به آن سالها که مادرم از قاشق و چنگال برایم عروسک درست می‌کرد.» «سوسن نیک‌ذات» ماجرای عروسکهای قاشقی موزه سیارش را اینطور آغاز می‌کند. عروسکهایی که نامهای «ایران» و «آریا» را برایشان انتخاب کرده و پابه‌پایشان پیام صلح برای کودکان دنیا می‌برد. او را این روزها با موزه چمدانی کوچکی می‌شناسند که پر است از عروسکها و نشانه‌ها و نمادهای شهرهای مختلف دنیا؛ عروسکهایی که بخش عمده آنها با قاشق و چنگال ساخته شده‌اند.
با شعار «سفر برای صلح» به هر شهری که می‌رود، برای بچه‌ها روایت صلح و دوستی و انسانیت را مرور و آنها را تشویق می‌کند تا بیشتر درباره فرهنگ خود بخوانند و بدانند. نیک‌ذات سالهاست در دنیای کودکان فعالیت دارد. می‌گوید مدتی در تلویزیون گوینده و نویسنده کودک بوده و بعد هم یک هنرکده به نام نقاشان کوچک راه‌اندازی کرده است. مدتی مدیر یک مدرسه و پیش‌دبستانی در مشهد بوده و تمام اینها زمینه‌ساز تاسیس یک نهاد غیردولتی (NGO) با محوریت کودکان شد که ابتدا به‌صورت ملی فعالیت می‌کرد و حالا با عنوان «موسسه بین‌المللی فرهنگ‌‌سازان کودکان پارس» در زمینه ترویج صلح و آموزش به کودکان فعالیت خود را ادامه می‌دهد.
شاید بشود گفت موزه سیار عروسکهای قاشقی ۱۰ سال پیش متولد شد؛ همان روزهایی که نیک‌ذات و همسرش عزم‌شان را برای تاسیس یک موزه برای کودکان جزم کردند: «۱۰ سال پیش مجوز یک موزه دوبخشی را گرفتیم؛ موزه‌ای که یک بخش ثابت و یک بخش سیار داشت. به دلایلی نتوانستیم بخش ثابت موزه را راه‌اندازی کنیم، چند سال درگیر این ماجرا بودیم که بتوانیم یک محل ثابت برای تجهیز موزه تامین کنیم، متاسفانه موفق نشدیم. در سالهای اخیر با همکاری اداره کل موزه‌ها مجوز موزه را تمدید و اجازه فعالیت بخش سیار موزه را به‌صورت مستقل دریافت کردیم.» موزه سیار عروسکهای قاشقی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده؛ بخشهایی که هر کدام در چمدانی مجزا قرار می‌گیرند و در واقع چمدانها حکم ویترینها و سالنهای یک موزه را دارند: «یک بخش به عروسکهای قاشقی اختصاص دارد. بخش دیگر کلکسیون قاشق و چنگال است. اشیای این بخش بیشتر خریداری می‌شوند، قاشق و چنگالهای تاریخی در بخشی جداگانه هستند و آنهایی که می‌توانیم مفهومی را از دل‌شان بیرون بکشیم، در بخش دیگری قرار دارند و تبدیل به عروسکهای محتوایی شده‌اند، مثلا از دو قاشق و چنگال که شبیه پروانه یا درخت ساخته شده‌اند، برای آموزش ارتباط با محیط زیست و حیوانات استفاده می‌کنیم. بخش دیگر موزه هم به عروسکهای ملل اختصاص دارد، در هر سفر نمادهای کشوری را که به آن سفر کرده‌ایم، تهیه و برای هر کشوری یک چمدان کوچک در نظر گرفته‌ایم که معرف فرهنگ آن کشور است؛ از پرچم تا نمادهای فرهنگی آن کشور و پوشش و لباسهای آن در این چمدان کوچک قرار می‌گیرد.»
چرا قاشق و چنگال؟
این دو ابزار که آنقدر در زندگی روزمره ما حل شده‌اند که شاید دیگر به جزئیات و کاربردهای دیگر آنها فکر نکنیم، چه ویژگی‌ای داشتند که سر از موزه درآورده‌اند و عنصر اصلی موزه‌ای شده‌اند که برای آدم‌های دنیا جذابیت ویژه‌ای پیدا کرده و بسیاری را شگفت‌زده می‌کنند؟ موسس این موزه می‌گوید: «قاشق و چنگال ابزارهای قابل دسترسی هستند و در همه جای دنیا و در تمام خانه‌ها پیدا می‌شوند. از طرفی امکان شخصیت‌پذیری مونث و مذکر را دارند و می‌توانند برای همه بچه‌ها جذابیت داشته باشند. به‌دلیل قابل دسترس و ارزان‌قیمت بودن می‌توانند با کمی خلاقیت بهترین اسباببازی برای بچه‌ها باشند. در عین حال این ابزار وجه مشترک بین اقوام و ملل مختلف هم هستند، البته به استثنای کشورهایی مثل کره و ژاپن و چین که البته در این کشورها هم می‌توان از این وسیله استفاده کرد و اتفاقا برای بچه‌ها تازگی بیشتری هم دارد. علاوه بر این استفاده از ابزاری که در زندگی روزمره کاربرد زیادی دارد، به‌عنوان ابزاری برای بازی و آموزش، باعث میشود آدم‌ها از کنار اشیا راحت عبور نکنند. عروسکهای قاشقی نشان می‌دهند که یک شیء ساده چقدر می‌تواند مفاهیم آموزشی به کودکان منتقل کند. در واقع میشود گفت ما در این موزه سعی کردیم با ساده‌ترین ابزار ممکن مفاهیم اخلاقی و انسانی و حقوق کودک و موضوع میراث فرهنگی و مراقبت از میراث و پوشش محلی را به بچه‌ها آموزش دهیم.» عروسکهای قاشقی موزه در فهرست میراث ناملموس ملی ثبت شده‌اند و در حال حاضر مسئولان این موزه پیگیر ثبت آن در فهرست میراث ناملموس جهانی هستند. نیک‌ذات می‌گوید: «شعار ما در ابتدای استفاده از قاشق و چنگال به‌عنوان ابزاری برای بازی و سرگرمی و آموزش بچه‌ها این بود که هیچ کودکی بدون اسباببازی نباشد.» اشتراکات فرهنگی در تمام دنیا باعث شده تا بچه‌ها عموما کودکیهای مشابهی داشته باشند، اما هر کدام به فراخور محیط زندگی‌شان از چه ابزاری برای آشنایی با دنیای پیرامون و بازی استفاده می‌کنند. مادرها برای فرزندانشان از خرده‌پارچه‌ها یا چوب‌ها و الیاف گیاهی محیط زندگی‌شان اسباببازی می‌سازند، اما کمتر کسی به این فکر افتاده که از قاشق و چنگال ابزاری بسازد تا کودکان بتوانند با دنیایی که تازه وارد آن شده‌اند، آشنا شوند: «در کشورهایی که به آنها سفر کرده‌ام، تا به حال به مورد مشابه عروسکهای قاشق و چنگالی برخورد نکرده‌ام. البته با قاشق کاردستی‌های زیادی درست می‌کنند. در کشورهای آفریقایی خیلی دیده میشود که قاشق و چنگالهای چوبی را شبیه به انسان طراحی می‌کنند، اما این مورد که از این ابزار به‌عنوان اسباببازی یا وسیله‌ای برای آموزش ارزشهای اخلاقی، صلح یا حفاظت از میراث فرهنگی به کودکان استفاده شود یا به‌عنوان اجزای اصلی یک موزه در نظر گرفته شوند را تا به حال ندیده‌ام.»
سفرهای موزه سیار عروسکهای قاشقی پر از خاطره‌های ناب با کودکان روستاها و شهرهای کشورهای مختلف است؛ خاطراتی که هر کدام می‌تواند پیامی در دل خود داشته باشد: «در سفر آفریقا زمانی که به ساحل عاج رسیدیم، کودکان دبستانی تعطیل بودند و بنیاد صلح، دانش‌آموزان دبیرستانی را برای دیدن موزه ما به محل برگزاری نمایشگاه‌مان آورد. نخستین بار بود که در سفر همراه با موزه با دانش‌آموزان دبیرستانی روبرو می‌شدم، اما دیدم چقدر کار با این بچه‌ها جذاب است و چقدر حرفهای قشنگی می‌زنند. یکی از پسرها گفت بعضی افراد از کشورهای دیگر می‌آیند برای ما مدرسه می‌سازند، اما برای فرهنگ و هنر ما ارزش قائل نیستند و به رایگان هنرهای ما را می‌برند، اما شما ما را به حفظ این هنر و فرهنگ تشویق می‌کنید. پیش از این جمله، من به بچه‌ها گفتم که تمام خانه‌های ما و حتی خانه‌های اروپایی با هنر کشور شما تزئین میشود و شما باید این هنر را حفظ کنید. بعد هم به من گفت که دوست دارد چهره‌ام را نقاشی کند. وقتی نقاشی‌اش تمام شد، این نکته خیلی برای من جالب بود که زمانی که می‌خواست نقاشی را به من بدهد، چون من حجاب داشتم و می‌دانست که مسلمانم برای اینکه به عقاید من احترام بگذارد، نقاشی را بوسید و به من هدیه داد.»
نیک‌ذات رویاهای بلندی برای موزه سیار عروسکهای قاشقی دارد. در سالهای گذشته سفرهایش را با قطار و هواپیما و کشتی و ماشین و درشکه به نقاط مختلف انجام داده است، اما حالا به سفر به نقاط دوردست‌تری فکر می‌کند: «مجسم می‌کنم که بتوانیم در تمام کشورهای دنیا این موزه را به‌عنوان یک الگوی ایرانی معرفی کنیم. البته چنین موزه‌هایی در کشورهای دیگر هم فعالیت می‌کنند، اما تا جایی که ما مطالعه کرده‌ایم فعالیت سیارشان بین‌المللی نیست.» شاید روزی آدم‌ها با دیدن یک کامیون یا کاروان با شعار «سفر برای صلح» به یاد عروسکهای قاشقی کوچک «ایران» و «آریا» بیفتند و پیامی که برای دوستی مردم تمام دنیا با خود دارند. نیک‌ذات که تمام فعالیت‌هایش در این موزه به‌صورت داوطلبانه و بشردوستانه است و درآمدی از این موزه کسب نمی‌کند، می‌گوید: «امیدوارم شرایطی فراهم شود و بتوانیم وسیله نقلیه‌ای برای موزه سیارمان تهیه کنیم تا در زمان کمتر سفرهای بیشتری داشته باشیم.»
این موزه برای حفظ پویایی خود پذیرای مجموعه های عروسک و اسباببازی شخصی افراد و حتی کودکان است و بخش مجزایی برای این امر در نظر گرفته است که هر مجموعه یا شیء اهدایی با نام شخص اهداکننده در موزه قرار گرفته و در شهرها و کشورهای مختلف معرفی میشود.
عناوین و جوایز موزه سیار عروسکهای قاشقی:
- منتخب موزه برتر «ایکوم» در سال ۱۳۹۵ در راستای ترویج فرهنگ صلح؛
- سال ۱۳۹۷ در شاخص نوآوری و خلاقیت؛
- برنده جایزه نخست و دیپلم افتخار مسابقات صلح و همکاری مادرید اسپانیا از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵ به‌صورت متوالی؛
- کسب دیپلم افتخار و مدال نقره از دانشگاه ملی رومانی بابت خلاقیت آموزشی و تاسیس مهدکودک و مرکز آموزشی آتش‌نشان کوچک.
سفرهای بین‌المللی موزه:
- سفر بشردوستانه به قاره آفریقا؛ کشورهای «نیجر»، «گینه کوناکری»، «غنا»، «ساحل عاج» و «نیجریه»؛
- آسیا: سوریه و دمشق؛ اوایل جنگ و سه سفر به افغانستان؛
- برگزاری برنامه‌هایی در هفته‌های دوستی ایران با سایر ملل در کشورهای هندوستان، ترکمنستان، مالزی، امارات متحده، مراکش، سوریه، آلمان و مادرید.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است