English
۹ باغ ایرانی در یونسکو
مهدی فتاحی دارنی؛کارشناس دفتر باغهای جهانی ایران
در دوره هخامنشیان، به شکل کلاسیک، مفاهیم مقدس و اساطیری در فرمهای معماری و باغسازی، به منصه ظهور رسید که باغ پاسارگاد نمونه شاخص این تفکر است. در دوره ساسانی، باغهای مقدس در کنار کاخها و آتشکده‌ها به تقلید الگوی باغ اسلاف خود تداوم یافت. در دوره صفوی و پس از آن در دوره سلطنت قاجار، باغسازی به اوج هنرنمایی خود رسید تا جایی که باغ ایرانی مبداء شکلگیری و توسعه روستاها و باغشهرهای مهمی مانند اصفهان، شیراز و قزوین شد و عملا طرح و توسعه شهرها از نظام باغها تبعیت کردند. در دوره قاجار و معاصر، روابط با تمدنهای غربی بر الگوهای باغسازی ایرانی؛ بویژه بر انتخاب گیاهان و گلها و برخی فرمها و تزئینات معماری، تاثیراتی را بر جای گذاشت.
باغ ایرانی گنجینه‌ای از افسانه‌ها، اسطوره‌ها، مذاهب، تفکرات، اشعار، مینیاتورها، نقاشیها، نوشته‌ها و پیشرفته‌ترین دانش هیدرولیک، خاک و گیاهشناسی را در خود جمع کرده، گسترش داده و به دیگر نقاط انتقال داده است.
وجود باغ در خانه‌های مردم عادی ایرانی، آرامگاهها، مدارس تاریخی و دیگر فضاهای عمومی، عام‌المنفعه و باغشهرها همگی حکایت از اهمیت باغ ایرانی در زندگی ایرانیان با قدمت طولانی و خلاقیت پی‌درپی دارد.
در باغ ایرانی عناصر طبیعی و مصنوع بشری به‌صورت خلق یکپارچه هنری، مفاهیم بلند آسمانی، هنری، اسطوره‌ای و نمادین به نمایش گذاشته شده که سابقه طولانی خلق آن به بیش از دو هزار و ۵۰۰ سال، دوره هخامنشی برمی‌گردد و از این جهت که طرح بینظیر و کامل آن در طول زمان توانسته به اقلیمهای مختلف پاسخ دهد، نشان‌دهنده تعالی روح و مقام علمی ایرانیان در به‌کارگیری هوشمندانه تکنولوژی، مدیریت و مهندسی آب، معماری، باغبانی و کشاورزی به طرز بسیار ماهرانه و خلاقانه‌ای است.
معیارهای پذیرفته‌شده از سوی کمیته میراث جهانی
معیار اول: برخی از تجلیات قابل اتکا تحت این معیار عبارتند از ابداع مفهوم «چارباغ» که ریشه در ادبیات اساطیری ایران باستان دارد (منظور از چهارباغ ارکان با مفاهیم والای آسمانی است) و اجرای خلاقانه اصول آن. در باغ ایرانی؛ اجرای خلاقانه ابتکارات مهندسی و هنر معماری ایرانی، همراه با رعایت وحدت ماهوی، در عین دست‌یازیدن به اقدامات ابتکاری خاص هر اقلیم، در باغ ایرانی؛ طراحی خلاقانه نظام‌های آبرسانی و آبیاری پیچیده، در اقلیمهای متنوع ایران؛ گزینش تخصصی و جانمایی صحیح گونه‌های گیاهی مناسب در باغهای اقلیمهای گوناگون و رعایت اصل تقارن، با تنوعات مخاطب‌پسند و فرهنگ بنیاد. این عوامل، روی هم به گونه‌ای موجه نمادی از بهشت موعود را در اقلیم خشک ایرانی عرضه کرده‌اند.
معیار دوم: «باغ ایرانی» جلوه‌ای برجسته از تبادلات مهم ارزش‌های برجسته بشری است. در این ارتباط، الگوبرداری کشورهای آسیای غربی (از جمله هندوستان، پاکستان و افغانستان)، کشورهای غربی و حتی کشورهای اروپایی مانند اسپانیا از نظام باغ ایرانی حائز اهمیتی ویژه است.
معیار سوم: «باغ ایرانی» نمایش‌دهنده روند نضج‌گرفتن و تثبیت سنن فرهنگی در بستری با قدمتی بیش از دو هزار و ۵۰۰ سال است.
معیار چهارم: «باغ ایرانی» نشانی از با هم‌آیی عناصر طبیعی و انسانی در فضایی روح‌بخش و حاکی از تعاملات سازنده فرهنگی است.
معیار پنجم: «باغ ایرانی» رابطه‌ای مستقیم با شکلگیری و گسترش مجموعه‌ای غنی از رویدادهای برجسته فرهنگی و دارای ارزش جهانی دارد.
دلایل انتخاب ۹ باغ در پرونده ثبت زنجیره‌ای
از آنجایی که مظاهر خلق منحصر باغ ایرانی به‌عنوان الگوی پایدار، کامل و منعطف در اقلیمهای گوناگون؛ بویژه در سرزمین ایران، باید به‌عنوان مدعا به کمیته میراث جهانی قابل ارائه باشد، ۹ باغ زیر از جنبه‌های خاص، سیر تحول تاریخی و در تداوم هم انتخاب شدند.
پردیس شاهی (باغ پاسارگاد) شیراز
برای ایرانیان باغ و آب جاری همواره نماد جاودانگی، زندگی ابدی و بهشت بوده است. باغ پاسارگاد با طرح دو مستطیل تو‌در‌تو کهن‌ترین سند موجود از طراحی و ساخت باغهای هندسی معروف به چهارباغ با طراحی قرینه در محور مرکزی است که استفاده از الگوی آن از مرزهای ایران و غرب آسیا فراتر رفته است. آثار به‌جا‌مانده از این باغ شامل ۱۱۰۰ متر جوی سنگی تراش‌خورده است که در مسیر آن در هر ۱۴ متر یک حوضچه چهارگوش یک متر در یک متر سنگی به‌منظور افزودن به زیبایی باغ ساخته شده که معمولا از یک قطعه‌سنگ تراشیده می‌شده است.
باغ ارم شیراز
پیشینه باغ ارم بر اساس شواهد تاریخی به دوره سلجوقیان (۵۷۲- ۴۱۶ خورشیدی) برمی‌گردد و دیرینگی آن به حدود ۹۰۰ سال پیش می‌رسد. حافظ شاعر بزرگ شیراز نیز در اشعار خود به باغ ارم اشاره دارد. این باغ از زمان آغاز تا اواخر دوران زندیه (۱۱۲۸-۱۱۷۳ خورشیدی) در اختیار پادشاهان یا حکام محلی بوده است. پس از زندیه سران ایل قشقایی این باغ را مقر ایل خود ساختند و یکی از خوانین این طایفه به نام «جانی خان» و پسرش عمارتی در آن ساختند. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۲۶-۱۲۷۴ خورشیدی)، «حاج نصیرالملک» از بزرگان شیراز این باغ را از سران قشقایی خرید و ساختمان زیبای کنونی را در آن بنا کرد. این باغ پس از بارها دست‌به‌دست شدن سرانجام در سال ۱۳۴۲ به دانشگاه شیراز واگذار و از سال ۱۳۵۹ این باغ به همت دانشگاه شیراز به یک باغ گیاهشناسی تبدیل شد و تلاش برای جمع‌آوری و استقرار گونه‌های متنوع گیاهی آغاز شد. در سال ۱۳۹۰ نیز این باغ به‌عنوان یکی از نمونه‌های هنر باغسازی ایران در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید.
باغ اکبریه بیرجند
باغ و عمارت اکبریه در گذشته هسته مرکزی روستای اکبریه را تشکیل می‌داده است. این مجموعه با کاربری مسکونی و حکومتی، طراحی و ساخته شده است. باغ و بناهای وابسته به آن در زمینی به مساحت ۵/۳ هکتار واقع شده و کوشک آن در دو طبقه مجزا، مربوط به دوره‌های زندیه تا اوایل دوره پهلوی طراحی و احداث شده و زیربنای آن حدود دو هزار مترمربع است. این مجموعه دارای اجزایی نظیر حصار، سردر ورودی، عمارت اصلی، فضاهای خدماتی، باغ و قنات است.
باغ چهلستون اصفهان
باغ چهلستون در میانه دو فضای اصلی شهری یعنی میدان نقش جهان و چهارباغ واقع شده است. این باغ طرحی مربعی‌شکل دارد که طول آن در جهت شرقی ـ غربی است. ابعاد نزدیک به مربع آن در مقایسه با باغهای دیگر دوره صفوی و در مقایسه با میدان نقش جهان (مستطیل کشیده با نسبت‌های یک به سه) و محور چهارباغ نقش مهم این باغ را در آرایش مجموعه دولتخانه نشان می‌دهد.
باغ دولت‌آباد یزد
باغ دولت‌آباد که نمونه‌ای شاخص از باغهای ایرانی در دل کویر است، از نظر هنر باغ‌آرایی، فن توزیع آب و غنای طراحی معماری از مجموعه‌های دیدنی کشور محسوب می‌شود.
این بنا در سال ۱۱۶۰ قمری توسط «محمدتقی‌خان بافقی» مشهور به «خان بزرگ» سرسلسله خوانین یزد در دوره زندیه ایجاد شد. او قنات دولت‌آباد را که بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد و مشتمل بر پنج رشته قنات بوده، از ارتفاعات شهر مهریز به یزد کشید که این قنات پس از مشروب کردن بخشی از اراضی شهرستان مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و پس از طی ۵۰ کیلومتر به یزد می‌رسید و آبادیهایی چند در اطراف شهر یزد؛ چون «خرمشاه»، «آبشاهی» و سپس باغ دولت‌آباد را آبیاری می‌کرده است.
باغ پهلوانپور یزد
باغ پهلوانپور متعلق به یکی از بازرگانان یزدی به نام «علی پهلوانپور» است. مساحت باغ پنج هکتار و عمده ساخت‌وساز صورت‌گرفته در آن شامل برج گلین و فضاهای خدماتی مرتبط با آن در جبهه جنوب شرقی، عمارت زمستانخانه، عمارت شربتخانه (کوشک) در بخش مرکزی، فضاهای خدماتی (استخر، انبار، سرایداری و…) و کارگاه ریسندگی و قالیبافی در جبهه جنوبی است. ارزشمندترین بخش باغ نیز عمارت کوشک یا شربتخانه است که در سه طبقه و به مساحت یک هزار و ۵۰۰ مترمربع بنا شده است.
باغ عباسآباد بهشهر
مجموعه تاریخی عباسآباد در ۹ کیلومتری جنوب شرقی بهشهر بعد از روستای «التپه» واقع شده که شامل باغ مرکزی، حمام، دو برج آجری، مسیر آبرسانی، جادههای سنگفرش، آسیاب، محوطه گلباغ (ایستگاه توزیع آب)، محل احتمالی کاخ، مراکز صنعتی، سد و عمارت میانی دریاچه است که دستور ساخت آن در سال۱۰۲۰ یا ۱۰۲۱ قمری به دستور شاه‌عباس کبیر (اول) صادر و به دست هنرمندان و معماران ایرانی عصر صفوی ساخته شد.
باغ فین کاشان
باغ فین یکی از زیباترین و معروف‌ترین باغهای ایرانی به‌شمار می‌رود که از آن به‌عنوان نمونه کامل باغسازی ایرانی یاد می‌شود.
از گذشته‌های بسیار دور، منطقه فین به‌واسطه چشمه روح‌افزایی که در آن جریان دارد، مورد توجه حاکمان و پادشاهان بوده است. تاریخ قم؛ قدیمی‌ترین ماخذ تاریخی موجود در این باره می‌نویسد: «بناها و کاریزهای فین به امر جمشید احداث شده است». پس از آن، احداث بناهای شاهانه را به پادشاهان آل‌بویه نسبت داده‌اند و در عهد ایلخانان مغول عمارات کهنه آن (باغ کهنه) نوسازی شده است. شکلگیری باغ فین در محل جدید خود به دوران صفویه و پس از زلزله سال ۹۸۲ قمری مربوط می‌شود که ساختمان هشتی ورودی و سردر، کوشک میانی، حمام صفوی و برج و باروی باغ در این دوره شکل می‌گیرد. پس از آن در دوران زندیه، عمارت خلوت کریم‌خانی در مجاورت باغ احداث می‌شود و شهریاران قاجار نیز به فراخور، بخش‌هایی نظیر «شترگلوی فتحعلی شاهی»، «حمام قاجار»، «تالار شاه‌نشین»، «خلوت نظام‌الدوله» و عمارت «بادگیر» (کتابخانه فعلی) را به باغ می‌افزایند. در دوران معاصر نیز الحاقاتی به مجموعه باغ فین اضافه می‌شود. باغ فین در سال ۱۳۱۴ به شماره ۲۳۸ در فهرست آثار ملی ثبت و در سال ۱۳۹۰ به همراه هشت باغ تاریخی دیگر با عنوان باغ ایرانی به شماره ۱۳۷۲ در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.
باغ شاهزاده ماهان کرمان
شهر ماهان در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی کرمان و در مسیر کرمان ـ بم واقع شده است. این شهر زیبا که در دامنه ارتفاعات «جوپار» قرار دارد، از چشمه‌سارها و جویبارهای نسبتا فراوان بهره‌مند است. ماهان از نقاط ییلاقی و خوش‌آب‌وهوای کرمان است.
در ۶ کیلومتری جنوب ماهان، در دامنه کوه‌های «تیگران»، باغی تاریخی چون بهشت با ساختمانی دیدنی وجود دارد که به باغ «شاهزاده» معروف است. این باغ در حدود ۱۳۰ سال قبل به دستور یکی از حکام دوره قاجار به نام «عبدالحمید میرزا ناصرالدوله» (فرمانفرما) ساخته شده است.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است