توبافی، هنر دست زنان سرزمین زعفران

آفتاب طلایی که بر قند پارچه می‌نشیند

فرزانه قبادی

«توبافی صنایع دستی مردم خراسان جنوبی است که چند قرن است میان زنان این منطقه سینه‌به‌سینه منتقل می‌شود.»

مریم خانم از اهالی «خوسف» است؛ یکی از روستاهای خراسان جنوبی. برای آنها توبافی یکی از کارهای معمولی است که همه زنان آن را یاد می‌گیرند. روزها با کارگاهشان خلوت می‌کنند، هر تاروپود را کنار هم می‌گذارند، در هنگام کار در خیال غرق می‌شوند و با هر خیال یک رج می‌زنند.

اینها را لازم نیست کسی به شما بگوید، پارچه‌ها را که ببینید، می‌فهمید یک پارچه صد رج، صد خیال یک زن از اهالی خراسان جنوبی را در خود دارد. زنانی که اهل کویر می‌خوانندشان، اهل سرزمین‌های آفتاب تابان، زعفرانهای بنفش و زرشک‌های سرخ.

و انگار سرخی همین زرشکها، سبزی برگهایشان و زردی طلایی آفتاب روی پارچه‌ها نقش می‌بندد. این پارچه‌ها رنگ و بوی سرزمینی از جنوب خراسان را دارند.

توبافی، تونبافی، حوله‌بافی سنتی یا حوله بیرجندی هنر بافت پارچه‌بافی در خراسان جنوبی است که حدود ۳۰۰ سال قدمت دارد.

در دهه‌های اخیر این هنر کمرنگ شده‌ بود تا آنکه با احیای این صنعت دستی در روستای «خراشاد» از توابع بیرجند، این روستا در سال ۱۳۹۷ به‌عنوان روستای جهانی صنایع دستی در شورای جهانی صنایع دستی به ثبت رسید. اکنون در خراشاد کارگاههای بسیاری برای توبافی وجود دارد.

مریم خانم اما توبافی را در کارگاه یاد نگرفته؛ بلکه به‌طور سنتی و نسل در نسل از مادرش آموخته؛ به همین خاطر دوست ندارد نام کاملش گفته شود، گمان می‌کند شاید از کسانی که در کارگاه توبافی را یاد گرفته‌اند، کمتر بلد باشد؛ غافل از اینکه احیای این صنعت با جمع‌آوری دانش جوامع بومی شکل گرفته و تفاوت اندکی که توبافی هر روستا با روستای دیگر دارد، خود به ارزش این هنر اضافه می‌کند.

مریم خانم در خوسف با یک دستگاه (کارگاه) گلی که در بهارخواب خانه داشته، کار می‌کرده‌ اما پس از ازدواج و آمدن به بیرجند با کارگاه فلزی کار می‌کند. «نخ را با دستگاهی به نام «توتنی» مانند دار قالی چله‌کشی می‌کنیم و روی تیغ کارگاه قرار می‌دهیم، یک کارگاه علاوه بر تیغ که تار پارچه روی آن قرار می‌گیرد، پدال هم دارد که طرح پارچه را تعیین می‌کند، دستگاهها بین دو تا چهار پدال دارند، پود هم با حرکت دستی ماسوره بر عرض پارچه بر تار می‌نشیند و این‌گونه پارچه بافته می‌شود.»

طرحهای این پارچه متفاوت است، برخی از این طرحها عبارتند از: «کلو» که به معنای انداختن چهارخانه‌های ریز روی پارچه است، «گنتی» که روی پارچه برجستگی ایجاد می‌کند، «چهارکشاله» که چهارخانه‌های منظمی روی پارچه می‌اندازد و «ساده‌بافی» که پارچه‌ای با بافت یکدست درست می‌کند.

مریم خانم می‌گوید: «گاهی دور پارچه هم، به قول امروزی‌ها که در کارگاه کار می‌کنند، حاشیه می‌اندازند.»

به‌سختی معادل بومی «حاشیه» را از زیر زبان مریم خانم می‌کشم: «قند، ما در روستا به حاشیه‌ توبافی می‌گوییم قند کار، اما شما همان حاشیه را بنویس که درست‌تر است.» قند‌ها رنگهای مختلف دارند، گاهی قند سبز می‌اندازند بر پارچه نباتی‌رنگ و گاهی قند زری بر پارچه سفید که دل هر بیننده‌ای را می‌برد، گاهی هم قند سفید بر پارچه‌های قرمز می‌نشیند.

مریم خانم توضیح می‌دهد: «جنس‌ نخها از پنبه است یا نخ ریس برقی؛ پنبه بیشتر برای سفره نان و ریس برقی که از مغازه آن را می‌خریم، برای حوله‌بافی استفاده می‌شود. در گذشته از پشم دام هم نخ درست می‌کردند. رنگ نخ هم با مواد طبیعی بود و بیشتر از رنگهای قرمز، سفید، زرد و آبی استفاده می‌شد، پارچه‌ها را گاهی با نخ یکرنگ و گاهی با رنگهای ترکیبی می‌بافتند.»

پوست انار، کلاله زعفران، پوست گردو و… از جمله موادی بودند که به‌طور سنتی نخ توبافی را با آن رنگ می‌کردند.

او درباره اندازه پارچه‌ها می‌گوید: «عرض پارچه بستگی به اندازه تیغ دستگاه دارد، حوله‌ها را معمولا ۷۰ سانتی‌متر در یک متر می‌بافیم و سفره را یک متر در یک متر، اما این اندازه‌ها می‌تواند متفاوت شود، الان هم کاربرد سنتی توبافی هم تغییر کرده و می‌بینیم که خانمهای بافنده حتی برای مانتو هم پارچه می‌بافند و بسیار هم از آن استقبال شده‌ است، بویژه خانم‌هایی که کارهایشان را در نمایشگاهها به تهران و استانهای دیگر می‌برند، بسیار از استقبال مردم از این پارچه‌ها برای کاربردهای مختلف می‌گویند.»

قیمت توبافی نسبت به دیگر صنایع دستی زیاد نیست و یک حوله صورت توبافی معمولا حدود ۲۰-۳۰ هزار تومان قیمت دارد.

*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه