جامع التواریخ، روایت تاریخ مغول

میراث وزیری با سرنوشت شوم

آیسان زرفام

«جامع‌التواریخ» یکی از بزرگترین و جامع ترین کتب تاریخ ایران و طرح تاریخ جهان در زمان خود است، از این کتاب ارزشمند، دو نسخه خطی برای ما به جای مانده که در کاخ گلستان از آنها نگه‌داری می‌شود.

جامع التواریخ یا «تاریخ رشیدی» را «رشیدالدین فضل الله همدانی» (۱۲۴۷-۱۳۱۸ میلادی) در زمانی نوشت که اروپا در حال گذراندن قرون سیاه وسطی بود، او در این کتاب که یک دایره‌المعارف تاریخی  ونخستین طرح نگارش تاریخ جهان است، تاریخ پیامبران (از آدم تا پیامبر اسلام)، تاریخ اسلام تا عباسیان، تاریخ ایران باستان تا ساسانیان و بخشی ازدوره اسلامی  و همچنین تاریخ چندین کشور از جمله چین، هند، (سند و کشمیر)، سرزمین‌های اروپایی، تاریخ پاپ‌ها و اسراییلی‌ها را به نگارش در آورد  و مهم ترین بخش کتاب را به تاریخ‌نگاری فرمانروایی مغول‌ها و ایلخانی‌ها بر ایران اختصاص داده‌ چرا که این کتاب را به درخواست حاکمان ایلخانی یعنی غازان خان و الجایتو نوشت.

این کتاب که بر اساس منابع دست اول تاریخی زمان خود، اسنادی که غازان خان در اختیار نویسنده قرار داد و مشاهده مستقیم او  نگارش شد، مهمترین منبع تاریخی اقوام و حکومت‌های ترک و مغول به حساب می‌آید، چرا که کسی جز فضل الله همدانی هرگز به برخی از این منابع دسترسی نداشته‌است.

دو نسخه خطی ارزشمند از این کتاب در موزه کاخ گلستان نگه داری می‌شود که  نسخه اول در سال ۱۰۰۴ هجری (۱۵۹۵ میلادی) در ۳۰۵ صفحه و نسخه دوم در سال ۱۰۷۴ هجری (۱۶۶۵ میلادی) نگاشته ‌شده‌اند، هردو این نسخ در پرونده ثبت جهانی جامع التورایخ  در آخرین نشست کمیته مشورتی بین‌المللی حافظه جهانی که در پاریس در سال ۲۰۱۷ میلادی برگزار شد،  برای ثبت پیشنهاد داده‌شد که  هر دو نسخه جامع‌التواریخ در این نشست در آبان ماه سال  ۱۳۹۶ به ثبت جهانی رسید.

سرنوشت شوم خواجه رشیدالدین

خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی که ۷۰۰ سال پیش در ایران زندگی می‌کرد، در زمان حیات خود به  بالاترین مقام دیوانی آن زمان رسید و وزیر سه ایلخان بزرگ بود، خواجه رشیدالدین آثار ارزشمندی در زمان حیات خود نوشت که مهم‌ترین آنها جامع التواریخ است .

این دانشمند بزرگ ایرانی که گفته‌می‌شود یهودی بود  و بعدا  به اسلام روی آورد،  بر علم طب نیز تسلط داشت و از همین روی ربع رشیدی که در واقع دانشگاه پزشکی و دیگر علوم بود ‌را در تبریز بنا کرد. اکنون از ربع رشیدی بخش‌هایی بسیار جزئی به جای مانده اما وقفنامه آن، سند مکتوب مهمی است که آن هم در حافظه تاریخی یونسکو به ثبت رسیده‌است.

این نخبه بزرگ ایرانی همانند بسیاری دیگر از نخبگان این سرزمین دچار سرنوشت شومیشد و  پس از الجایتو که خواجه، جامع التواریخ را به او هدیه کرده،  به مسموم کردن و قتل الجایتو متهم شد و همین مساله سبب می‌شود که ایلخان ابوسعید فرمان قتل خواجه و  پسر جوانش را صادر کند. حکم را در نزدیکی «ابهر» به اجرا گذاشتند، ابتدا فرزندش را جلو چشم  او گردن زدنند و سپس این دانشمند بزرگ را به طرز دلخراشی به قتل رساندند.