خوش‌نقش و نگاره‌های صنایع دستی خوزستان

بازآفرینی هنرهای دیرین

مجتبی گهستونی

وقتی از صنایع دستی صحبت می­شود، مگر می­توان از ذوق و خلاقیت هنری، مهارت فنی، مواد اولیه طبیعی و بومی و بینش صنعتگران حرف نزد. صنایع دستی با تکیه بر سابقه تاریخی، ویژگیهای اقلیمی و طبیعی محیط زندگی، فرهنگ تولیدکننده و مصرف‌کننده و… علاوه بر عملکرد مادی، حامل پیامهای فرهنگی و ویژگیهای قومی و ملی سرزمین مبدأ است.

استان خوزستان با توجه به موقعیت جغرافیایی و قدمت تاریخی‌اش، از گوناگونی بی‌نظیری در زمینه صنایع‌دستی برخوردار است. حفظ و رونق این صنایع دستی متنوع بومی، از طریق برنامه‌ریزی امکانپذیر است و این امر، مستلزم بهره‌گیری از مجموعه جامع مستندات، اطلاعات و آمارهای جدید، قابل اعتماد و دقیق است.

بدون شک چنین منبعی، راهگشای بسیاری از مشکلات و مسائل پیش رو در زمینه‌های مربوط به این حوزه خواهد بود. همچنین مسیر توسعه این بخش را مشخص کرده، تهدیدها، فرصتها و نقاط قوت و ضعف صنایع‌دستی استان را تعیین کرده و آمادگی لازم برای حرکت در مسیر توسعه این بخش را فراهم می‌کند.

با نگاهی به مجموعه‌ای از تولیدات ارزشمند برخی صنعتگران خوزستانی که از نشانهای ملی و بین‌المللی برخوردارند، پی می‌بریم که این کهن‌دیار، حتی بافته‌ها و نقشهایش از اصیلترین و جذابترین دستاوردهای این خطه محسوب می‌شود.

اعطای نشان ملی مرغوبیت به صنایع دستی از جمله اقدامات ارزنده در راستای حفظ و ترویج داشته‌های میراثی و فرهنگی کشورمان در سالهای اخیر است. در این رویداد هنری، محصولات دستی بر اساس چهار معیار مرغوبیت، اصالت، نوآوری، قابلیت بازاریابی و دو پیش‌شرط احترام به ارزش‌های محیط زیست در به‌کارگیری مواد و تکنیک‌های تولید و مسئولیت اجتماعی بررسی می‌شوند. اعطای نشان ملی مرغوبیت به صنایع دستی استانهای مختلف کشور از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، زمینه‌ساز حفظ و صیانت از آثار فاخر از یک سو و ایجاد انگیزه در نسل جوان برای یادگیری و انتقال بین‌نسلی صنایع دستی به‌عنوان نمود عینی میراث فرهنگی و تاریخی از سوی دیگر حائز اهمیت است.

از طرفی نشان بین‌المللی مرغوبیت صنایع دستی در سال ۲۰۰۰ به‌طور مشترک توسط سازمان یونسکو و انجمن توسعه و ترویج صنایع دستی ASEAN پایه‌گذاری شد. به‌دنبال موفقیت‌های کسب‌شده، این طرح در سراسر دنیا گسترش یافت. به همین خاطر در سال ۲۰۰۱، به‌صورت آزمایشی در منطقه جنوب شرقی آسیا اجرا شد. جمهوری اسلامی ایران نیز از سال ۲۰۰۷ در این برنامه بین‌المللی شرکت کرد.

صنعتگران استان خوزستان از سال نخست اعطای نشان مرغوبیت صنایع دستی تاکنون موفق شده‌اند بیش از ۶۰ نشان را در بخش ملی و چهار نشان را در بخش بین‌المللی تصاحب کنند. این ۶۰ نشان ملی هم در رشته‌های رندی‌بافی، البسه محلی، چوقابافی، مینای صبی، ساخت‌وسازهای سنتی، کپوبافی و… به صنعتگران اهدا شد. همچنین چهار نشان بین‌المللی هم در رشته‌های چوقابافی، کپوبافی و خراطی چوب به سه صنعتگر خوزستانی تعلق گرفت.

در این نوشتار، سه رشته چوقابافی، کپوبافی و خراطی را که تاکنون موفق به دریافت چهار نشان ملی شده‌اند، معرفی می­کنیم.

چوقا؛ کت بلند بی‌آستین

«چوقا» که به‌عنوان عبای دهقانی و عشایری معروف است، در واقع کت بلند و بی‌آستینی است که مردان عشایر و روستایی بویژه در استان‌های خوزستان، چهارمحال و بختیاری و اصفهان به‌صورت عبا روی لباسهای دیگر خود می‌پوشند و طرح آن برگرفته از معبد چغازنبیل؛ بزرگترین معبد عیلامیان است.

این تن‌پوش که بافت آن در حال حاضر رونق دارد از دو رنگ سیاه و سفید یا حتی سرمه‌ای و سفید تشکیل می‌شود که به‌صورت قواره‌ای بافته می‌شود و به دو تکه بریده شده و از به هم دوختن قطعات بریده‌شده، چوقا حاصل می‌شود. طرح نیمه‌ بالایی چوقا از نوارهای متعدد پهن، سرمه‌ای یا سیاه، ولی طرح نیمه‌ پایینی فقط از چند خط تشکیل می‌شود. در حال حاضر در بخشی از روستاها و شهرهایی که هنوز بافت عشایری خود را حفظ کرده، چوقا به‌طور مرسوم در تن مردان دیده می‌شود، اما در شهرهای مختلف بختیاری‌نشین، چوقا را فقط در مجالس می‌پوشند.

بافت چوقا به علت متراکم‌بودن و پشمی‌بودن آن تا حدودی مانع نفوذ باران می‌شود. هنگام گرما یا در حال کوهپیمایی دامن چوقا را از پایین تا کرده، به کمر یا شانه حائل می‌کنند تا دامن آن دست‌وپای فرد را نگیرد.

هنرمندان چوقاباف را می­توان در شهرهایی مثل ایذه، اندیکا، اهواز، مسجدسلیمان، شوشتر و لالی و بویژه نزد فاطمه چراغیگاه و عظیمه چراغیگاه جستجو کرد.

کپوبافی، محصولی با قابلیت فرم‌دهی

اگر دلتان می‌خواهد با «کپوبافی» یا همان حصیربافی که از هنرهای اصیل مردم خوزستان است، آشنا شوید، پس همراهمان باشید. کپو از برگ درخت خرما درست می‌شود. کپوبافی هنری است که بیشتر در دزفول و شوشتر رواج دارد و زنان هنرمند این منطقه به بافت آن مشغول هستند. برخی برای رنگارنگ‌شدن کارهایشان از کامواهای رنگی برای بافت آن استفاده می‌کنند. البته در شهرهای شادگان و آبادان، هنرمندان کپوباف فعال هستند. این اواخر در روستای «علوه» از توابع شهرستان کارون، کپوبافی با نام «اخرازه» شناسایی و مورد توجه قرار گرفته است.

این محصول با پیچیدن برگ خرما به دور نی‌های مردابی، به شکل فتیله‌ای بافته می‌شود و دارای قابلیتهای فرم‌دهی زیاد است و به‌همین علت تنوع در فرمهای کپو زیاد است. کپو به سر یا کله و اصطلاحا به هر شیء کروی، گرد یا چمباتمه‌زده گفته می‌شود و در تعریف، به مصنوعات حصیری که از برگ خرما یا «کرتک» به شکل ظروف دردار کروی بافته می‌شود، اطلاق می‌شود. کرتک نوعی گیاه خودرو است که در حاشیه نهرها، رودخانه‌ها و دشتها در مناطق باتلاقی و گرمسیری به‌وفور یافت می‌شود. کرتک علف هرزی است که دارای ساقه بلندی همچون گندم است و ساقه آن لاغر و کشیده و مثل نی دارای بندبند است. کپو، معمولا در اندازه‌های کوچک، متوسط و بزرگ بافته می‌شود. اما تنوع فراوان و نیاز بازار موجب شده تا در فواصل بین این ابعاد نیز کپوهای دیگری تعریف شوند. مثلا نقلی، زیرمتوسط و خیلی بزرگ. کارهای برجسته کپوبافی را می­توان از «مریم تختایی»، «همین بس تخته»، «زینب ظهیرنیا» و «صنعلی شهی‌زاده» سراغ گرفت.

خراطی، هنری به قدمت دزفول

«خراطی» در کارگاه‌هایی انجام می‌شود که نیازمند وجود تجهیزات، ابزار، وسایل و دستگاه خراطی باشد. در دزفول در بازار قدیم کارگاه کوچکی است که خراطها مجبورند، تنها دستگاه خراطی خود را در این محل قرار دهند.

خراطی شهرستان دزفول به‌خاطر استفاده از چوب محلی که در گویش دزفولی آنرا «جِغ» و در فارسی «شیشم» می‌گویند، در کشور منحصربه‌فرد است؛ زیرا این چوب که رویشگاه آن دزفول است، دارای نقوش طبیعی و زیبایی است.

صنعتگران رشته خراطی می‌گویند که این رشته، از هنگام شناخت انسان از چوب رواج داشته است. در دزفول وجود محله‌ای به نام خراطان حاکی از حضور تعداد زیادی خراط و قدمت این حرفه در این مکان بوده است. این محله که قسمتی از بازار قدیم است، حدود ۲۰۰ سال قدمت دارد، اما حرفه خراطی در دزفول پیش از این زمان نیز بوده است. قبل از اختراع برق، نیروی محرکه دستگاه خراطی، دست انسان بوده است. امروزه دستگاه خراطی به کمک دینام، چوب مورد نظر را به حرکت درمی‌آورد؛ در نتیجه هر دو دست خراط برای گرفتن «مغار» و تسلط بیشتر وی به کار می‌رود.

«عبدالرحیم فروتن» برجسته­ترین هنرمند خراط است که تاکنون سه اثر خراطی او ثبت جهانی شده و شش اثر وی نیز به ثبت ملی رسیده است.

*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه