English
ذخیره خوارزمشاهی، دانشنامه پزشکی
آیسان زرفام
دانش پزشکی را آثار زیادی قدم‌به‌قدم جلو برده‌اند و هر کدام به آن چیزی افزوده‌اند تا امروز اینگونه به ما رسیده است. یکی از این آثار که نام درخشانش در تاریخ پزشکی دنیا همواره می‌ماند، نخستین دانشنامه پزشکی فارسی یعنی «ذخیره خوارزمشاهی» است.
«زین‌الدین اسماعیل بن حسین جرجانی» که از مرو به خوارزم؛ یعنی بزرگترین شهر جاده ابریشم رسید، عاقبت در سایه «قطب‌‌الدین محمد خوارزمشاه»، سلطان این شهر توانست کاری ناتمام را تمام کند. او با امکانات و شغل پردرآمد سرپرستی بیمارستان «بهاءالدوله» که به او پیشنهاد شد، توانست فرایند ۱۰ساله نگارش ذخیره خوارزمشاهی را به سرانجام برساند و حاصل تمام ۷۰ سال عمرش را در فرصتی که سلطان به او داد، مکتوب کند. جرجانی این فرصت را چنان مغتنم دانست که کتاب خود را به خوارزمشاه پیشکش کرد و حاصل عمرش را ذخیره خوارزمشاهی نامید.
اینگونه جرجانی نخستین دانشنامه علم پزشکی فارسی‌زبانان را نوشت؛ کتابی که برای قرنها در ایران و بخشهایی از جهان مهمترین اثر در حوزه پزشکی نامیده شد و از «قانون» اثر «ابن سینا» و «الحاوی» اثر «رازی» نیز پیشی گرفت؛ چراکه جامع‌ترین کتاب در زمینه پزشکی بود و با نوآوریهای جرجانی ارزش بسیاری پیدا کرده بود.
ذخیره خوارزمشاهی در واقع شامل مشاهدات بالینی جرجانی بود که در شاخه‌های مختلف طب همانند جراحی، بهداشت، تغذیه، داروسازی و… گفتنی‌های بسیار داشت و حتی برخی روشهای درمانی متعلق به دوره‌های معاصر همانند روانکاوی، موسیقی‌درمانی و… را مطرح کرده بود.
ترجمه این کتاب به زبانهای «عربی»، «اردو»، «عبری»، «ترکی» و… نشاندهنده استفاده گسترده از آن در ایران، امپراتوری عثمانی، آسیای مرکزی، هند و کشورهای عربی‌زبان است. علاوه بر ترجمه‌ها، وجود چندین نسخه تاریخی از این کتاب در موزه‌ها و کتابخانه‌های سراسر دنیا به تاثیرگذاری این کتاب بر علوم پزشکی در جهان و در دوره‌های زمانی مختلف اشاره دارد.
ذخیره خوارزمشاهی شامل برخی کشفیات و نوآوریهای جرجانی است، بعنوان مثال، تشخیص او درباره بیماری سالک یا برای نخستین‌بار تشخیص ورم غده تیروئید. در میان این نوآوریها ابداعاتی در ابزار جراحی نیز به چشم می‌خورد، علاوه بر اینکه او برای سرطان ترکیبی از داروهای گیاهی و سنتی همانند «توتیا»، «ثبر» و… را ابداع کرده بود که می‌توان همانند یک نوع شیمی‌درمانی از آن یاد کرد.
موضوعات فصول مختلف این کتاب به این بخشها تقسیم می‌شود: «کلیات پزشکی»، «تشریح»، «فیزیولوژی»، «علل بیماریها»، «انواع درمانها»، «بهداشت»، «دستور تغذیه»، «جراحیها»، «بیماریهای پوستی»، «داروشناسی» و «گیاهان دارویی».
مشخصات ظاهری نسخه ثبت‌شده
جرجانی ذخیره خوارزمشاهی را در سال ۵۰۴ هجری قمری به پایان رساند، اما نسخه‌ای از این کتاب که در فهرست حافظه تاریخی یونسکو در سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی) به ثبت رسید، متعلق به سال ۸۷۰ است.
این نسخه پس از مقایسه با ده‌ها نسخه خطی دیگر از سراسر دنیا برای ثبت در یونسکو برگزیده شد؛ چراکه نسخه‌ای کامل با تصویرسازی‌هایی رنگی است .
چهار تصویرسازی این کتاب مجموعه استخوانها، عضلات، اعصاب و رگها و شریانهای یک انسان را در بدن او نشان می‌دهد.
این کتاب شامل ۹ فصل و ۲ ضمیمه است؛ هر فصل این کتاب به چند بخش و هر بخش نیز به چند قسمت تقسیم می‌شود. خط نسخه ثبت‌شده «نسخ» و خطاط آن «قطبی کرمانی» است.
این نسخه ذخیره خوارزمشاهی ۳۷۸ صفحه دارد و کاغذ آن سمرقندی است که با حاشیه‌های تزئینی سیاه و طلایی زیبا شده است. جلد این اثر از چرم بز سیاه است که طلاکاری شده و جلد داخلی آن نیز از پوست میش و به رنگ قهوه‌ای است.
این نسخه اکنون در کتابخانه «سپهسالار» نگهداری می‌شود، اما پیش از آن به کتابخانه شخصی یکی از نوادگان قاجار به نام «علیقلی میرزا» تعلق داشته است.
زبان این کتاب همانند نخستین نسخه آن فارسی است؛ اگرچه نباید فراموش کنیم که جرجانی خود سالها بعد ذخیره خوارزمشاهی را به عربی نیز ترجمه کرده است.
از دانش‌اش فراوان مانده و از خودش هیچ
«اسماعیل بن حسین جرجانی» پزشک ایرانی قرون پنجم و ششم هجری قمری، به واسطه آثارش بسیار شهرت دارد اما از زندگی او اطلاعات زیادی در دست نیست. جرجانی در طول زندگی خود، به‌جز ذخیره خوارزمشاهی کتب دیگری نیز در پزشکی تالیف کرده که یکی از آنها خلاصه همین کتاب مشهور است.
آنچه از وی باقی مانده، نشان می‌دهد که در طول عمر خود در شهرهایی همانند «خوارزم»، «مرو» و «گرگانج» زندگی کرده و در نهایت احتمالا در سال ۵۳۱ در شهر مرو وفات یافته است.
او در پایان کتاب ارزشمندش چنین می‌نویسد:
«دستم بزیر خاک چو خواهد شدن تباه
با وی به یادگار نویسم خط سیاه
والسلام».
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
- دسته‌بندی‌ها: مهرپارسه , میراث فرهنگی
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است