English
غارها دنیایی بکر و زیبا اما حساس و آسیبپذیر
جواد نظامدوست، عضو موسس انجمن غار و غارشناسی ایران
غارها حفره‌هایی طبیعی و مصنوعی در رخسار زمین هستند که عوامل مختلفی باعث پیدایش و شکلگیری آنها می‌شوند. این عوامل می‌توانند فرآیندهای شیمیایی، فرسایش آب، نیروهای زمین‌ساختی (تکتونیکی)، میکروارگانیسمها، فشار، تاثیرات اتمسفری، حفاریهای انسان و غیره باشند. غارها را می‌توان از جنبه‌های گوناگونی دسته‌بندی کرد.
- از نظر کلی به دو دسته غارهای طبیعی و مصنوعی
- از نظر شکل ساختاری و نوع سنگهای محیطی به غارهای آهکی (اکثر غارها را دربر می‌گیرند)، نمکی، ژیپسی، آتشفشانی، یخی و یخچالی، گچی، دریایی، فرسایشی (بادی)، آبی و رودخانه‌ای
- از نظر شکلگیری به غارهای افقی و عمودی
- از نظر پیمایشی به غارهای افقی، عمودی و تلفیقیاز هر دو
مناطق آهکی از مستعدترین مناطق برای پیدایش غارهای آهکی هستند، از اینرو در این نوع مناطق، غارهای زیادی دیده می‌شوند یا امکان اکتشاف آنها وجود دارد. ترکیب آبهای سطحی یا باران با دی‌اکسیدکربن موجود در هوا یا لایه‌های بالاتر سطح زمین این مناطق، اسید کربنیک (H2CO3) ضعیفی را تشکیل می‌دهد که همان ترکیب حلال تشکیل‌دهنده غارهای انحلالی است. البته ترکیبات اسیدی دیگری نیز معمولا در این مناطق در تشکیل غارها نقش دارند. در مناطق گچی به‌خاطر قابلیت حل بالای گچ، دی‌اکسیدکربن نقش عمده‌ای ندارد.
پدیده انحلال در سازندهای آهکی، باعث به وجود آمدن مناطقی می‌شود که به آن مناطق «کارستی» می‌گوییم. یکی از ویژگیهای این مناطق وجود سفره‌های آب زیرزمینی است.
وجود املاح و کانیهای مختلف در منطقه باعث ایجاد رنگهای متنوعی در غارسنگها می‌شود؛ سیاه‌رنگ (آهنی یا زغال‌سنگ)، سبزرنگ (مسی)، قرمزرنگ (هماتیت)، یا نارنجی متمایل به قرمزرنگ (جیوه).
درصد زیادی از غارهای جهان و ایران در زمره غارهای انحلالی به‌شمار می‌روند که می‌توان به غارهای «علی‌سرد» (علی‌صدر)، «کتله‌خور»، «نخجیر»، «سراب»، «ترنگ» و… اشاره کرد.
غارها مقاصد زمین گردشگری
با این توضیحات گردشگری غارها در تقسیمات فواید غارها نبوده و نیست اما در شاخه‌های مختلف گردشگری و در بخش ژئوتوریسم (زمین گردشگری) می‌توان فضاهای منحصربفرد غارها را نیز با قوانین و مقررات خاص در زمره پتانسیلهای طبیعتگردی قرار داد.
تبدیل غارهای طبیعی به غارهای توریستی از ۴۰۰ سال پیش آغاز شده است. امروزه تقریبا بیشتر کشورهای دنیا حداقل یک غار توریستی دارند. البته اغلب کشورها دارای تعدادی غار توریستی هستند. در جهان حدود ۵۰۰ غار مهم توریستی وجود دارد و تقریبا ۲۵۰ میلیون بازدیدکننده هر سال برای بازدید از این غارها بهای بلیت آنرا می‌پردازند. اگر تمام فعالیتهای مربوط به بازدید از یک غار (حمل‌ونقل افراد، اسکان مسافران و غیره) در نظر گرفته شوند، حدود یکصد میلیون نفر به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از این غارها کسب درآمد می‌کنند و اگر گردشگری در مناطق سطحی غارها و ژئوپارکها را نیز اضافه کنیم، این ارقام دوبرابر می‌شوند. بنابراین واضح است که غارهای گردشگری فعلا از مهمترین بخشهای سایتهای ژئوتوریسمی هستند که نقش مهمی در رشد منابع اقتصادی کشورهای در حال توسعه دارند. از سوی دیگر غارها منابع مهم علمی نیز هستند و اطلاعات باارزشی از دوران «کواترنر» در خود حفظ کرده‌اند. غارها اطلاعات مهمی از اقلیم و جغرافیای گذشته در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند، ولی حقیقتی درباره غارها وجود دارد؛ این محیطهای ارزشمند بسیار آسیبپذیر هستند. زمانی که یک غار به محیط گردشگری تبدیل می‌شود، به‌راحتی تخریب شده و از بین می‌رود. البته می‌توان از زیباییها و ارزشهای علمی یک غار در کنار هم استفاده کرد، ولی برای رسیدن به این هدف باید قوانین سخت و حساسی رعایت شود. این قوانین مربوط به مراحل قبل از بازگشایی غار، انجام عملیات تبدیل غار به یک غار توریستی و زمان بهره‌برداری غار و بازدید گردشگر هستند.
در ایران حدود ۲۵۰۰ غار در کتب و متون تخصصی نام برده شده است، اما با توجه به وجود مناطق گسترده «کارستیک» و «گنبدهای نمکی» فراوان و کوهستانهای مرتفع و بعضا دوردست، امکان وجود ۱۰ هزار غار نیز وجود دارد. بد نیست اضافه کنیم غارهایی که دارای اطلاعات بیشتری؛ از جمله مختصات، نقشه، عکس و مطالعات اولیه باشند، حدود ۲۰۰ غار بیشتر نیستند که ۱۵ غار در ایران با هدف مقصد گردشگری بدون هیچ مطالعه علمی و دانشگاهی ظاهرا آماده شده‌اند که از نظر کارشناسی برخی از آنها تا ۷۰ درصد تخریب شده‌اند. از این ۱۵ غار ۹ غار در حال حاضر فعلا به‌صورت فعال گردشگر می‌پذیرند.
بایدها و نبایدهای بازدید از غارها
با توجه به حساسیت غارها و شکننده بودن اکوسیستم آنها، گردشگران باید با توجه به فضای غار در گروههای کوچک و همراه با راهنمای فنی از غار بازدید کنند. اما از جمله مواردی که در بازدید از غارها باید رعایت شود، به شرح ذیل است:
- از بردن مواد غذایی بویژه مواد دارای زباله و رها کردن آن در غارها اجتناب شود.
- بازدیدها در بازه زمانی بهار تا اواسط پاییز انجام شود و از بازدید غارها در فصل زمستان و هنگام خواب خفاشها اجتناب شود.
- سروصدا و دویدن در غارها ممکن است موجب ریزش قسمتهایی از سقف، تعرض به غار و زیان و تخریب نهشته‌ها شود.
- از جابجایی سنگهای غار و نهشته‌های آهکی به بیرون از غار خودداری شود (تشکیلات آهکی در محیط زنده غار زیبا هستند). همچنین بد نیست بدانیم که تشکیل یک سانتیمتر سازند آهکی زیبا شامل «استلاکمیتها»، «استلاکتیتها»، «دراپریها»، «فلاوستون» و «ریمستون» و… بسته به پرآب یا کم‌آب بودن منطقه چیزی بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال طول می‌کشد.
- از غارها چیزی خارج نکنیم؛ جز عکس، در غارها چیزی بجای نگذاریم؛ حتی ردپا؛ در غارها چیزی را نکشیم حتی زمان.
- استفاده از پوشاک یکسره و بدون پرز و مخصوص، کفش غیرشهری؛ بویژه چکمه لاستیکی، کلاه ایمنی و دستکش باعث ایمنی خود گردشگر و جلوگیری از ورود و خروج باکتریهای مضر خواهد شد.
حداقلهای لازم برای توسعه پایدار غارها
در ایران غاری که بر اساس استانداردهای مورد تایید بین‌المللی، گردشگرپذیر شده باشد، وجود ندارد، اما با پیوستن دو غار گردشگری «علی‌سرد» یا «علی‌صدر» و «کلته‌خور» به اتحادیه غارهای توریستی جهان که با همکاری انجمن غار و غارشناسی انجام شد و عضویت مدیرانشان در انجمن، تغییرات مناسب و به‌روزی در این دو غار در حال انجام است که از تخریب بیشتر جلوگیری خواهد کرد. با این حال دانستن موارد زیر لازم است:
- اول از همه هر غاری برای گردشگری مناسب نیست.
- با توجه به پیشرفتهای تکنولوژی در زمینه نور و اطلاعات وسیع علمی، استفاده از نورهای تخصصی در غارها اجتناب‌ناپذیر است. نورهای سرد LED، قابل حمل با درخشندگی بالا و گرمایش کمتر، استفاده از چشمهای الکترونیکی و قطع و وصل اتوماتیک در هنگام عدم استفاده و همچنین عدم استفاده از نور فلاش در زمان عکاسی تا حدودی می‌توان از آسیب بیشتر به غارها جلوگیری کرد.
- از تخریب در ورودی غارها به بهانه بزرگ کردن ورودی صددرصد خودداری شود.
- از تغییرات فیزیکی راهروها، سالنها و معابر غار خودداری شود.
- از کفسازی و سنگفرش و هموار کردن بی‌محابا در مسیرها پرهیز کرد.
- از سازه‌های آجری، سیمانی و فلزهای قابل تحلیل به‌طور جدی خودداری کرد.
- عدم ساخت سازه‌های پذیرایی، کافی‌شاپ، رستوران و غیره داخل غارها.
- با استفاده از مسیرها و پلهای معلق و رعایت فاصله با تشکیلات و تزئینات آهکی از آسیب رسیدن به غار جلوگیری کرد.
- آموزش لازم و کافی به راهنمایان برای حفاظت بیشتر از غارها.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است