دهانه غلامان محوطه هخامنشی در شرق شاهنشاهی

پارس ها در سیستان

کوروش محمدخانی، دکترای باستان شناسی، استادیار دانشگاه شهید بهشتی

در سال ۱۹۵۹ م.- (۱۳۳۸ خورشیدی) کارگران به پروفسور «جوزپه توچی»، رئیس موسسه «ایزمئو» و استاد شرق­شناسی دانشگاه ناپل ایتالیا خبر دادند که آثار داغ دیواره‌ای در نزدیکی روستای قلعه نو در استان سیستان و بلوچستان وجود دارد. «توچی» که برای بازدید از سیستان و شروع کاوش­های شهر سوخته توسط باستان­شناسان ایتالیایی به ایران آمده بود، به بازدید از این آثار پرداخت. آثاری که در دو کیلومتری جنوب روستای قلعه قرار داشت و بعدها کاوش شد، بقایای محوطه باستانی «دهانه غلامان»، شهری از دوران هخامنشی در شرق شاهنشاهی بود.

محوطه هخامنشی دهانه غلامان روی یکسری بلندی­های طبیعی مارنی که از سطح زمین­های اطراف ۸ تا ۱۱ متر بلندتر است، قرار دارد. این محوطه از دو بخش شمالی و جنوبی تشکیل شده است. ساختمان­های بخش شمالی در مساحتی به طول حدود ۱۵۰۰ متر و عرض ۸۰۰ تا ۹۰۰ متر در کنار یک کانال آب بنا شده­اند و بخش جنوبی در دو کیلومتری بخش شمالی در یک فضای محصور حدود ۲۰۰ متر در ۲۰۰ متری ساخته شده است. این بقایا در ۱۱ کیلومتری شرق مسیر قدیمی هیرمند به نام «سنارود» واقع شده­اند. در جنوب و شرق این بناها تپه­های مارنی وجود دارد، ولی اثری از حصار و بارو در اطراف این محوطه دیده نمی­شود.

کاوش­های علمی در دهانه غلامان توسط «امبرتو شراتو» از سال ۱۹۶۲ آغاز و تا سال ۱۹۶۵ ادامه یافت. بر اساس پژوهش­های او و همکارانش ۲۸ ساختمان در دهانه غلامان وجود داشته است که تحقیقات اخیر نگارنده این تعداد را به ۴۳ ساختمان می­رساند. از میان این ساختمان­ها شراتو هفت ساختمان را کاوش کرد. بین سال­های۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ هیات ایرانی به سرپرستی «سیدمنصور سیدسجادی» تمرکز خود را روی کاوش ساختمان شماره ۱۵ گذاشت، ولی ساختمان­های ۱۷، ۲۱، ۲۲ و ۲۳ را نیز کاوش کرد. از سال ۱۳۸۶ تا سال ۱۳۹۱ نیز هیات باستان­شناسی به سرپرستی نگارنده به پژوهش­های علوم باستان­شناختی و بررسی باستان­شناسی محوطه اقدام و تمامی محوطه را با روش مغناطیس­سنجی بررسی کرد. همچنین تمامی محوطه مورد بررسی سیستماتیک باستان‌شناسی واقع شد. وسعت دهانه غلامان بر اساس پژوهش­های انجام‌شده حدود یکصد هکتار بود که با ساخت چاه­نیمه­های ۱ تا ۴ در اطراف این محوطه و به‌خصوص چاه‌نیمه شماره ۴ در سال ۱۳۸۷ در غرب محوطه حدود ۷۰ هکتار آن به زیر آب رفت.

بقایای موجود در دهانه غلامان در قسمت شمالی محوطه، در سه قسمت ساخته شده­اند. بخشی از ساختمان­ها در قسمت شرقی و تعدادی در قسمت غربی و چند ساختمان در جنوب کانال آب باستانی ساخته شده­اند. ساختمان­های قسمت شرقی و غربی در پژوهش­های هیات ایتالیایی مشخص شده‌ و ساختمان­های بخش جنوبی در تحقیقات اخیر به روش­های ژئوفیزیکی آشکار شده­اند. از مجموع ۴۳ ساختمان کشف‌شده، بناها از نظر بزرگی و اندازه و هم از نظر نقشه و فرم با هم متفاوت و از لحاظ معماری بسیار قابل توجه‌اند. ساختمان­هایی همچون ساختمان‌های شماره ۱، ۲، ۳ در بخش شرقی و ساختمان‌های ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۲۱، ۲۲ و ۲۳ در بخش غربی دارای اندازه­های بزرگی در حدود ۷۰ در ۷۰ متر، یا ۵۳ متر در ۵۳ متر و… هستند و از لحاظ کارکردی به بناهای عمومی، اداری، مذهبی و صنعتی تقسیم­بندی می­شوند. سایر بناها که دارای اندازه­های کوچک‌تری از چند متر تا حدود ۲۰ متر در ۲۰ متر هستند، به بناهای شخصی و مسکونی معروف‌اند که در بخش شمالی پراکنده­اند. به‌ویژه در غرب ساختمان شماره ۳، شرق ساختمان ۲، جنوب کانال آب باستانی و غرب ساختمان شماره ۱۵٫

در جنوب محوطه نیز بقایای دیوارهای عظیم یک بنای مربع‌شکل روی سطح دیده می­شود. چهارگوشی که اندازه آن حدود ۱۹۰ متر در ۱۹۰ متر است و ضخامت دیوارهایش بین چهار تا شش متر است. شراتو و سیدسجادی کاوشگران محوطه بر اساس دوری مسافت و بزرگی آن، این فضا را به پادگان یا یک مکان نظامی نسبت می­دادند، ولی پژوهش­های آرکئوژئوفیزیکی اخیر در این منطقه، ساختمانی را آشکار کرد که برگرفته از معماری هخامنشی در فارس مرکزی و خوزستان است و بسیار به کاخ­های هخامنشی شباهت دارد و نگارنده از آن به‌عنوان کاخ یا بنای یک «ساتراپ‌نشین» نام برده است.

به‌جز بنای مذکور، یکی از مهم‌ترین بناهای محوطه دهانه غلامان ساختمان شماره ۳ است که با توجه به نوع معماری، پلان، فضاهای موجود در آن، اجاق­ها و کوره­ها و محراب­ها در آن، به آن کارکرد مذهبی داده­اند. آثار سوختگی، خاکستر و استخوان­های ریز نیم­سوخته در داخل اجاق­ها و روی سکو ـ محراب­ها، بعضی مکان­های مخصوص نگهداری آتش، شواهدی از آیین­های پرستشی مردم این شهر به دست می­دهد. احتمالا طبق پژوهش­ها، آیین مردم دهانه غلامان، نوعی زرتشتی­گری اولیه بوده است. بنای شماره ۲ نیز از بناهای مهم دهانه غلامان است که با توجه به نوع معماری و تقسیم­بندی فضایی­اش، از آن به‌عنوان یک ساختمان اداری یا بایگانی و خزانه یاد می­کنند. ساختمان شماره ۱۵ که توسط سیدسجادی کاوش شده ، از بناهای مورد اهمیت دهانه غلامان است. این بنا که دارای یک پلان مربع‌شکل، به ابعاد حدود ۵۰ متر در ۵۰ متر است، از ۳۶ اتاق تشکیل شده است که همگی مستطیل‌شکل و شبیه به هم هستند. در یکی از اتاق­های آن، یک نقاشی دیواری که شاید بتوان گفت از معدود نقاشی­های دیواری دوران هخامنشی است، کشف شده است. از نظر کارکردی شاید بتوان گفت که این بنا نیز جزء بناهای عمومی بوده و کارکرد مذهبی و صنعتی داشته است. تمامی بناهای دهانه غلامان از خشت در ابعاد مختلف ساخته شده­اند. با توجه به وجود ساختمان‌های کوچک و احتمالا مسکونی و خصوصی شاید بتوان گفت دهانه غلامان جزء معدود محوطه­های هخامنشی است که آثاری از زندگی مردم عادی در آن دیده شده است.

دهانه غلامان عمر کوتاهی در حدود ۱۸۰ تا ۲۰۰ سال داشته است. دهانه غلامان بر اساس برنامه­ریزی قبلی ساخته شده و احتمالا بر اثر تغییر مسیر رودخانه یا فرمانی از مرکز تخلیه شده است، زیرا در کاوش­های این محوطه باستانی، هیچ آثار منقولی به‌جز تعدادی لیوان سفالی و اندکی اشیای فرهنگی دیگر یافت نشده است و پژوهشگران اعتقاد دارند که این شهر بدون هیچ­گونه درگیری یا جنگ و خونریزی و آتش­سوزی ترک شده است. محوطه پس از آن مدت کوتاهی مورد استفاده شبانان و بیابان­نشینان بوده و بعدها در زیر ماسه‌های روان دفن شده تا به امروز به دست ما برسد.

در کتیبه­های هخامنشی از یک «ساتراپی» در شرق شاهنشاهی با نام­های «زرک»، «زرنگ»، «زرکا» و «زرنج» نام برده شده که از آن در متون یونانی به نام «درنگیانا» یا «درنجینا» یاد شده است. با توجه به پژوهش­هایی که تا به امروز انجام شده است، شاید بتوان گفت که دهانه غلامان منطبق با زرنگ هخامنشی یا زرین مورخانی همچون «کتزیاس» و «ایزیدورخاراسکی» است.