زینت کویر

روایتی از دیروز و امروز کاروانسرای زین‌الدین

حمیدرضا محمدی

در دل کویر واقع شده. مانند صدها کاروانسرای دیگری که در روزگار صفوی ایجاد شدند. «شاه‌عباس یکم» بود که فرمان استحداث ۹۹۹ کاروانسرا را داد تا منزلگاه کاروانیان باشد. بخشی از آنها در مسیر جاده ابریشم و برخی دیگر در سراسر ایران پراکنده شدند. این کاروانسرا، اما میانه راه یزد به کرمان واقع شده و منتج شده از سفر سلطان صفوی به کرمان. آنگونه که تاریخنگاران نوشته‌اند، شاه‌عباس که قدر مسلم پس از سال ۱۰۱۵ قمری به کرمان سفر کرد، میهمان «گنجعلی‌خان»؛ حاکم آن سامان بود. او اما پس از بازگشت، طی مکتوبه‌ای به حاکم کرمان، خواستار آبادانی افزونتر مسیر کرمان تا یزد شد. محصول، ساخت دو کاروانسرای «کرمانشاهان» و «زین‌الدین» شد. کاروانسرای کرمانشاهان اکنون به‌اصطلاح سرپا است، اما آغل گوسفندان شده است! کاروانسرای دیگر البته در مقابل، رونق سده‌‌های پیشین را حفظ کرده است. نه به سیاق قدیم که کاروانیان در آن رحل اقامت افکنند، بلکه، مسافرانی که پی‌جوی تنها کاروانسرای مدور ایران هستند و می‌خواهند طعم صرف وعده‌ای غذا یا یک شب اقامت در آن را بچشند. بنایی که ۶۲ کیلومتر پس از یزد و ۳۵ کیلومتر بعد از مهریز قرار گرفته و البته با جاده اصلی امروزی نیز ۵۰۰ متر فاصله دارد. اینجا هم به همت «محمد یوسف کیانی» به ثبت ملی رسید. آن زمان ـ یعنی سال ۱۳۴۸ ـ او این کاروانسرا را رهاشده در بیابان یافت و کوشید تا سرانجام در ۲۸ مرداد ۱۳۵۱ به شماره ۹۲۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و متولی آن، سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی شد.

«نیمه تیرماه ۱۳۸۰ بود که من و برادرم، کاملا خودجوش و بنا بر سرمایه شخصی ۴۰۰ میلیون تومانی ـ و حتی شاید می‌توانید نامش را از سر شیفتگی به احیای آن بگذارید ـ دست‌به‌کار شدیم و آن را به مدت ۱۵ سال از سازمان میراث فرهنگی ـ چون در آن زمان، منفک از سازمان ایرانگردی و جهانگردی بود ـ به‌طور بلندمدت اجاره کردیم». اینها صحبتهای «کامران امامی» بود؛ کسی که واقعا از سر علاقه، طی دو سال، کاروانسرای زین‌الدین را زنده و پویا کرد. او در گفت‌و‌گو با «مهر پارسه» می‌گوید: «در سالهای نخست و به سبب دولت اصلاحات که گردشگری سامانی داشت، اینجا هم کم رونق نداشت. در سال ۱۳۸۵ تغییراتی دیگر در بدنه کشور و طبیعتا گردشگری آن حاصل شد. به همین خاطر، چون ما توان پرداخت اجاره آن را در آن برهه زمانی نداشتیم، اینبار بر پایه تفاهمنامه با سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری، مقرر شد تا اینجا به مدت ۱۵ سال ـ یعنی تا سال ۱۴۰۰ در اختیار ما باشد. تمام امور و شئون مرتبط با مراقبت، حفاظت، حراست و مرمت آن، بر عهده ما خواهد بود و در مقابل، درآمد حاصل از پذیرایی از میهمانان ایرانی و خارجی نیز می‌تواند در اختیار خود ما قرار گیرد».

از این کاروانسرا اما معمار شهیر فرانسوی و استاد دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران نیز یاد کرده است. «ماکسیم سیرو» (Maxime Siroux) که ۲۵ اکتبر سال گذشته میلادی، ۱۱۰ ساله شد، در کتاب «کاروانسراهای ایران و ساختمانهای کوچک میان راهها» که در سلسله انتشارات انجمن فرانسوی شرقشناسی در قاهره منتشر و در سال ۱۳۴۹ با ترجمه «عیسی بهنام» به طبع رسید، از این کاروانسرا نام برده است. پس از دهها سال، شرکت «لونلی پلانت» (Lonely Planet) که کتابهایی مختص سفر تولید می‌کند، نام این کاروانسرا را ذکر کرده است.

معمار آن، «سلطان محمد» معمار یزدی، که اتفاقا اسفند ماه امسال، آیین بزرگداشتش در تهران برگزار می‌شود، است؛ همان کسی که مجموعه «گنجعلی‌خان» در کرمان را ساخت. گرد بودن این بنا، دال بر منحصربفرد بودن آن است؛ زیرا مشابه آن، تنها یک کاروانسرای دیگر است؛ در روستای «ده‌زیره» در جاده قدیم کاشان به نطنز و در حوالی مجموعه گردشگری متین‌آباد. به نظر می‌رسد که از آن کاروانسرا، چیزی باقی نمانده باشد. آنگونه که از «محمدیوسف کیانی»؛ باستانشناس شهیر نقل شده، وضعیت آن اواخر دهه ۴۰ که مورد بازدید میدانی او قرار گرفت، از ساختار لاشه‌سنگ با بنای خشتی‌اش، جز همان پلان سنگی چیزی نمانده بود که به نظر می‌رسد امروز اثری از آن نیز بر جای نمانده باشد.

از بررسی ابنیه معماری ایرانی اینگونه برمی‌آید که آنهایی که مدور ساخته می‌شوند از برای یادبود است و نمونه‌اش، برج «طغرل» در ری و «گنبد قابوس» در گنبد است. این کاروانسرا نیز، که البته از بیرون گرد، اما از داخل، ۱۲ضلعی است، از برای بزرگداشت گنجعلی‌خان بوده و زین‌الدین نیز نام خود اوست. از بارزترین مشخصه‌های این بنا می‌توان به قرینه بودن شرق و غرب آن اشاره کرد. این کاروانسرا دارای پنج برج نیم‌دایره است که به دیواره هشت‌متری آن پیوسته‌اند. در اطراف صحن، رواقهای سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاقهایی مشابه دیده می‌شود. در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا – گویا شاه‌نشین – دارای سقفی بلند با کاربندی است. مصالح بنا از آجر است و در درون بنا عمدتا از تزئینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح ۱۲ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است. قسمت شاه‌نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی است.

این بنا اما یکی از سه اثر تاریخی ایران است که تاکنون حائز جایزه سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) شده است. سال ۲۰۰۶ بود که زین‌الدین، دیپلم افتخار به‌دلیل «احیا و ساماندهی با بهره‌گیری از مصالح سنتی» را دریافت کرد و و چهار سال بعد هم به‌عنوان یکی از یکصد هتل برتر دنیا معرفی شد. اکنون اما پذیرای گردشگران ایرانی و فرنگی است و می‌تواند هر شب ۵۰ میهمان را اسکان دهد. هرچند کسانی هم که بخواهند، می‌توانند وعده‌ای غذای سنتی در آنجا را تجربه کنند. «زین‌الدین» اگرچه معنای لغوی‌اش زینت دین است، اما این کاروانسرا، حالا «زینت کویر» است.