English
نگاهی به مجموعه کاروانسراهای آهوان
سروش هاشمی، کارشناس ارشد مرمت بناها و بافتهای تاریخی و پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی
در حدود ۴۰ کیلومتری شرق سمنان و بر سر شاهراه خراسان، در منطقه‌ای که به آن «گردنه آهوان» می‌گویند، دو کاروانسرا به فاصله یکصد متر از یکدیگر، با دو سبک ویژه و متمایز از هم خودنمایی می‌کنند.
بین این دو کاروانسرا و با فاصله چند متری از آنها، بقایای حمامی به چشم می‌خورد که قدیمی نبوده و مربوط به سربازان ژاندارمری در چند دهه گذشته است. قنات‌های برجای‌مانده از گذشته، چگونگی دسترسی کاروانسراها به آب را نشان می‌دهند.
کاروانسرای سنگی آهوان
رباط سنگی «آهوان» دارای سردری رفیع، با چهار طاق‌نما در طرفین و به مساحت حدود ۱۷ هزار متر مربع، شکل گرفته است. هسته اصلی رباط آهوان با ۱۵ برج، یک سردر، چهار ایوان و دیوارهای عظیم سنگی در بین برج‌ها ساخته شده است. دیوار مقابل ورودی کاروانسرا، با گچ‌بری شیر و شکری و رنگ اخرایی تزیین شده و با الگوی آجرنما از طرفین و کاربندی زیبا در وسط، مزین شده است. پوشش سردر ترکیبی از آجر ختایی و سنگ رودخانه‌ای با ملات گچ و خاک است که به‌صورت پاتوپا در دو اندازه مختلف اجرا شده است. بنا به‌صورت چهارایوانی و حیاط مرکزی آن به شکل مستطیل و به ابعاد ۴۰ ×۳۰ متر است. در دو طرف ایوان، سکوهایی برای استراحت و محلی برای بارانداز ایجاد شده است. در جبهه غربی ایوان، راه‌پله‌ای سوار بر قوس تیزه‌دار، هدایت‌کننده مسافران به پشت‌بام است. در دو ضلع غربی و شرقی دو روزن به دو اتاق مجاور و دو ورودی با طاق‌نمایی زیبا به رواق‌های دورتادور حیاط می‌پیوندد. حجره‌ها، دورتادور بنا قرار گرفته و چهار فضای جداگانه [به‌طور احتمال اصطبل و مطبخ و انبار] را در چهار گوشه بنا جای داده است. نحوه اتصال حجره‌ها به حیاط مرکزی توسط رواق‌ها انجام شده است. تمامی حجره‌ها دارای «هورنو» (نورگیر سقف) هستند که علاوه بر تامین نور مناسب، وظیفه تهویه هوا را نیز به عهده دارند. جنس پوشش‌ها، ترکیبی از سنگ و آجر است.
در وسط حیاط مرکزی رباط، آب‌انبار چهارضلعی با طاق آجری قرار گرفته که بخشی از آن بر اثر عوامل جوی و اقلیمی به کلی تخریب شده است. بخش‌های زیادی از رواق از بین رفته و پر از آوار و خاکستر است. طاق‌های موجود در رواق‌ها نیز به‌جز تعداد معدودی، مابقی از بین رفته‌اند؛ فرسودگی شدید مصالح سنگی و آجری بر اثر عوامل جوی، اقلیمی و حفاری غیرمجاز بر اثر عوامل انسانی، باعث تخریب این بنا شده است.
کاروانسرای آهوان نیز مانند بیشتر کاروانسراهای ایران تا مدتی قبل مورد استفاده مسافران و زائران قرار می‌گرفت؛ به‌طوری که در سال ۱۹۰۳ میلادی، «ویلیام جاکسون»، عکاس و نقاش آمریکایی، شاهد استفاده زائران از کاروانسرای مزبور بوده است.
این بنا به شماره ۱۷۲۷در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
کاروانسرای آجری آهوان
کاروانسرای آجری آهوان با پلانی چهارایوانی در دوره «شاه سلیمان صفوی» و با استفاده از مصالح آجر و سنگ ساخته شده است. این کاروانسرا نیز مانند بیشتر کاروانسراهای ایران مدتی پاسگاه ژاندارمری بود و تا قبل از آن هم مورد استفاده زائران و مسافران قرار می‌گرفته که به‌صورت چهارایوانی و به شکل مربع بنا شده است. حیاط مرکزی کاروانسرا مستطیل‌شکل و دارای ۴۰ متر طول و ۳۲ متر عرض است. کاروانسرا دارای ۲۴ اتاق، ایوان کوچکی در جلو و طاقچه‌های متعدد است و داخل کاروانسرا از اتاق‌های اطراف شاه‌نشین و اصطبل تشکیل شده است. تنها راه ورودی این کاروانسرا از قسمت جنوب است. اطراف میانسرا را حجره‌هایی فراگرفته که در مقابل این حجره‌ها ایوانچه‌هایی قرار گرفته‌اند.
نمای سردر ورودی بنا به‌صورت دو اشکوبه است و فضاهای بارانداز با ابعادی بزرگ‌تر نسبت به شترخان‌ها و حجره‌ها در چهار گوشه بنا قرار گرفته‌اند. بیشترین مصالح به‌کاررفته در این بنا خشت و آجر است که از خشت در هسته جرزها و از آجر در نمای بیرونی آن استفاده شده است. شواهد موجود نشان می‌دهد که جهت تامین آب از حوض آبی که در وسط میانسرا وجود داشته، استفاده می‌کرده‌اند. برای تهویه هوا و خارج شدن بوی نامطبوع حیوانات در پوشش طاق‌های شترخان‌ها و باراندازها هورنو‌هایی برای خارج کردن هوای نامطبوع از داخل به خارج تعبیه شده است. برای پخت‌وپز و تهیه غذا در مقابل هر حجره و روی ایوان آنها، در جرز دیوار اجاق‌هایی تعبیه شده است تا کاروانیان بتوانند در کاروانسرا اقدام به تهیه غذا کنند. ناودان‌های سنگی بنا نیز وظیفه انتقال آب باران از پشت‌بام به بیرون را به عهده دارند.
این بنا به شماره ۱۳۷۳در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است