English
غارهای دستکند لرستان
عطا حسن‌پور، دانشجوی دکترای باستانشناسی
استان لرستان ناحیه‌ای کوهستانی به مساحت حدود ۲۸ هزار کیلومتر مربع را در جنوب غرب کشور دربر گرفته است. منابع آبی فراوان، اقلیم متنوع، هوای معتدل، جنگلهای انبوه و حیات وحش غنی دلیلی شد که جوامع انسانی در دوران پیش از تاریخ این منطقه از ایران را برای سکونت دامنه‌دار و گسترده انتخاب کنند. به‌دلیل وجود مناطق «کارستی» (آهکی)، غارها و اشکفتهای متعددی در لرستان پدید آمده که در طول دوره‌های مختلف تاریخی برخی از آنها با همان وضعیت اولیه و برخی دیگر با تغییراتی به‌صورت دستکند مورد استفاده مردمان قرار گرفته‌اند. بهره‌وری از این آثار دستکند می‌توانست ماهیت مذهبی، آئینی، سیاسی، نظامی، اتفاقات مرتبط با جنگ و یاغیگری، تفریحی یا اجتماعی داشته باشد.
روزگاری مسیر این غارها برای ساکنان و استفاده‌کنندگانشان هموار و قابل دسترس بود، اما پس از ترک یا تسخیر آنها به دلایل نامعلوم طبیعی یا انسانی، پلکانهای ورودی، رمپهای دسترسی، جانپناههای مشرف به پرتگاهها، مسیرهای تسطیح‌شده و تونلهای عمودی یا افقی ارتباطی که در دیواره کوهها با اهدافی خاص ایجاد شده، از بین رفته و اکنون دسترسی به این مکانها به چالشی بزرگ و عمده برای پژوهشگران تبدیل شده و راهیابی به درون آنها مستلزم آشنایی با فنون صخره‌نوردی، حمایت فنی صخره‌نوردان و استفاده از وسایل و امکانات صخره‌نوردی است.
غارهای دستکند لرستان
برای آشنایی علاقمندان چهار نمونه از این دستکندهای شگفت‌انگیز را که بدون اغراق شاهکارهایی از هنر و معماری صخره‌ای به‌شمار می‌روند، به اختصار معرفی می‌کنیم؛ غارهای دستکند «دورک»، «ارجنک» و «ظلمات» در شهرستان الیگودرز و غار «اراز» در شهرستان خرم‌آباد.
غار دورک: غار یا دژ دستکند دورک در منطقه‌ای به همین نام در یکی از نقاط پرآب لرستان با طبیعتی زیبا و کوهستانی قرار دارد. مابین کوه «تخته بونه‌قلی» و «تخته گلک» دره‌ای است عمیق به نام دره دورک که رودخانه‌ای به نام «سرسرداب» در قعر آن جاری است. غار دستکند دورک در دیواره جنوبی صاف و عمودی کوه تخته گلک واقع شده است.
آثار غار دورک به‌صورت سه‌طبقه در بین سه رگه از صخره‌های عمودی کوه گلک قرار گرفته‌اند که ابتدا باید جهت رسیدن به ورودی از شیبی بسیار تند به سمت بالا در دامنه کوه صعود کرد و از ضلع جنوب به رگه میانی که اولین آثار در آن قرار دارند، وارد شد. مجموعه عناصر معماری دستکند دورک به چند دسته تقسیم می‌شوند: ۱- اتاقهایی کنده‌شده در درون صخره، ۲-اتاقهایی ساخته‌شده از لاشه سنگ و ملات گل و گچی، ۳- حوض یا آب‌انبار، ۴- تونل یا نقبهایی حفرشده در دل صخره و ۵-حفره‌های کوچک مکعبی‌شکل کنده‌شده بر سینه صخره که احتمالا محل نصب تیرکهای چوبی بوده است. در مجموع ۱۴ اتاق در اشکال مختلف شناسایی شد که متاسفانه بخش اعظمی از فضاهای دستکند و دستساز بر اثر مرور زمان یا حفریات سودجویانه نابود شده‌اند.
غار ارجنک: مجموعه دستکندهای غار ارجنک بر دیواره جنوبی صخره‌ای بلند معروف به ارجنک مشرف به رودخانه کوچکی مشهور به «دره دایی» از شعب رودخانه «مورزرین» حفر شده است. دره ارجنک که محل روستایی مخروبه به نام «حاج اسماعیل» است، مابین دو کوه «دره‌لکو» در شمال و «کوه گلک» در جنوب قرار دارد. مجموعه معماری صخره‌ای ارجنک در هفت تراس غیرهمسطح در چند رگه از دیواره عمودی کوه دره‌لکو به‌صورت دستکند ایجاد شده‌اند. برخی از فضاها به‌منظور دیدبانی، نشیمن، استراحتگاه و برخی از فضاهای کنده‌شده در کف تراسها به‌منظور ذخیره آب و آذوقه و احتمالا با اهداف آئینی ایجاد شده‌اند. شیارها و کانالهای آببر به سمت آبانبارها، پلکان و تونلهای عمودی برای ارتباط بین طبقات، سکوهای تراشیده از صخره و حفره‌های متعدد ایجادشده بر جداره صخره به‌منظور نگهداری تیرکهای چوبی، از جمله عناصر معماری دستکندی است که در این مجموعه وجود دارد.
آب‌انبارهای این غار از دو طریق تغذیه می‌شده‌اند؛ نخست سیستم «درزه و شکاف» که به‌هنگام بارندگی، آبهای زاینده از صخره‌های «کارستیک» را به‌وسیله شیارهای دستکند به سمت آبانبارها هدایت می‌کرده‌اند و دوم از طریق چشمه‌ای که در تراس دوم غار وجود داشته و آب آن را از طریق یک کانال دستکند در سطح صخره به سمت آب‌انبارهای بزرگ منتقل کرده‌اند. بررسی و مطالعه یافته‌های باستانشناسی نشان می‌دهد در دوره‌های اشکانی، ساسانی و قرون میانی اسلام از این غار استفاده شده است.
غار ظلمات (دزور): این غار در دره‌ای به نام شاهرود قرار گرفته که پس از عبور از منطقه «شول‌آباد» و «پیرامام» به سمت غرب و پیمودن حدود ۵۰ کیلومتر از طریق جاده‌ای خاکی و صعب‌العبور می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد. در قعر دره شاهرود رودخانه‌ای به نام «گل‌گلاب» در جریان است. غار ظلمات نیز در جبهه شمال این تنگه و دامنه کوههای «چه‌هار» و «هزارچم»، بر سر مسیر ایل‌راهی باستانی که شاهرود را به شول‌آباد وصل می‌کند، قرار گرفته است.
این غار که دو طبقه فضاهای معماری دارد، با موقعیتی استراتژیک، دارای هفت فضای معماری شامل دو آب‌انبار و پنج فضای مجزا در طبقه اول، یک تونل عمودی ارتباطی مابین طبقه اول و دوم به طول ۱۰ متر و نیم و چهار فضای نشیمن در طبقه دوم است. فضاهای طبقه اول به‌صورت تختگاه در زیر سقف غار تعبیه شده‌اند و از طریق پلکانهایی به هم مرتبط می‌شوند. آب‌انبارهای غار ظلمات از طریق زایش آب پس از باران در صخره‌های آهکی (سیستم درزه و شکاف) و هدایت آب به‌وسیله ایجاد شیارهای دستکند در سطح و دیواره صخره‌ها، پر از آب می‌شوند. وجود سفالهای دوره اشکانی و قرون هفتم و هشتم هجری قمری در این غار بیانگر استفاده جوامع انسانی و محلی با اهدافی خاص است.
غار اراز: مجموعه دستکندهای غار «اراز» در ۶۰ کیلومتری جنوب شرق خرم‌آباد و دو کیلومتری شمال شرقی روستای «دهگاه» از توابع بخش پاپی و در سینه جنوبی کوه «تاف» واقع شده است. مجموعه دستکندهای غار اراز به دو بخش دستکندهای خارج و داخل غار تقسیم می‌شوند. بخش اول دستکندهای خارج از غار شامل یک شکاف ورودی به ارتفاع ۱۵ متر است که در ادامه با ۲۷ پله دستکند به سطح تراس میانی دیواره کوه مرتبط می‌شود. در بدو ورود به تراس میانی، یک تختگاه و یک آب‌انبار دستکند به ابعاد ۲۱ متر مربع وجود دارد که در کف تراس صخره‌ای حفر شده است. تغذیه و پر کردن این آب‌انبار به هنگام بارش نزولات جوی بوده است. به این طریق که ابتدا شیارهای باریک ناودانی‌شکل در مسیر ریزش آبشارها یا صخره‌های کارستیک آبزا را بر دیواره کوه حفر می‌کرده‌اند و سپس آب را به درون یک تونل آببر با قطر کم هدایت می‌کرده‌اند. در نهایت شیب تونل آبرسان به گونه‌ای طراحی می‌شده که به‌راحتی آب را به سمت آب‌انبار انتقال می‌داده است. در لبه آب‌انبار حفره‌های مکعبی‌شکلی به‌صورت قرینه تعبیه شده که احتمالا محل نصب تیرکهای چوبی برای پوشش آب‌انبار و به‌منظور پاکیزه نگه داشتن آب بوده است.
بخش دوم دستکندهای داخل غار به سه قسمت پلکان دسترسی، تالار غربی و تالار شرقی تقسیم می‌شود. پلکان دسترسی یا ورودی عبارتند از چهار ردیف پلکان آپارتمانی‌شکل با چهار پاگرد که مجموع آنها تا ورودی دهانه‌های دوقلوی غار به ۶۳ پله دستکند می‌رسد. تالار غربی غار اراز فضایی نسبتا گسترده و طبیعی به مساحت تقریبی ۲۰۰ متر مربع است و در انتهای آن یک آب‌انبار بزرگ که تقریبا ۷۱ متر مکعب گنجایش دارد، دیده می‌شود. تالار شرقی غار اراز مساحتی در حدود ۸۰ متر مربع دارد و از طریق دالانی که از صخره کنده شده، با چندین پله با تالار غربی در ارتباط است. بیشتر عناصر معماری این تالار با مصالح سنگ و گچ ایجاد شده‌اند و بخش کوچکی نیز دستکند است.
از یاد نبریم
در طول تاریخ به فراخور نیاز انسان از غارهای لرستان استفاده‌های مختلفی شده است؛ گاهی به‌عنوان نیایشگاه و در راستای پیروی از مذهب حاکم بر جامعه به مکانی مقدس تبدیل شده‌اند و گاهی به‌عنوان مخفیگاه برای پنهان کردن ذخایر سلطنتی حکومتها در هنگام خطر؛ مانند غار «کلماکره». اما به نظر می‌رسد بیشترین بهره را کوچگران از غارها برده‌اند؛ بگونه‌ای که در فصول سرد سال از غارهای اطراف استفاده‌هایی همچون زیست موقت فصلی، نگهداری رمه‌ها و شکار کرده‌اند. در مواقع جنگ غارها از نظر استراتژیکی و سوق‌الجیشی از اهمیت بالایی برخوردار بوده‌اند، همچنین کنترل راههای مواصلاتی در کوهستانها از درون غارها به‌آسانی امکانپذیر بوده است.
یافته‌های باستانشناسی و معماری که از این غارها به دست آمد، بیان‌کننده استفاده از آنها در دوره‌های تاریخی و اسلامی است. بیشترین استفاده از این غارها در دوره تاریخی مقارن با حکومت اشکانیان بوده که احتمالا کاربرد مذهبی ـ آئینی داشته‌اند؛ زیرا در این دوران پرستش آئین مهر قوت گرفته و غارها به‌عنوان اماکنی مقدس مورد توجه قرار می‌گیرند. آب پاک که لازمه تطهیر در مناسک مهرپرستان بوده، در تمام این غارها وجود دارد؛ یا به‌صورت چشمه یا آب‌انبارهایی که با مشقت بسیار در دل صخره‌های کارستی حفر کرده‌اند و با پوشش سطح آنها از آلوده شدنش جلوگیری کرده‌اند.
همچنین یافته‌های سفالی نشان می‌دهد در قرون هفتم و هشتم اسلامی مقارن با حکومت اتابکان لر کوچک و همزمان با یورشهای مغولان و تیموریان به لرستان، غارهای دستکند با توجه به امنیت بالا و غیرقابل دسترس بودن به‌عنوان دژـ‌غار مجددا مورد استفاده قرار می‌گیرند. در اواخر دوران قاجار نیز گزارشهایی مبنی بر اشغال دژـ‌غارهای دستکند و صعب‌العبور توسط حاکمان محلی لرستان و بختیاری در دست است که به استقرار کوتاه‌مدت یا فصلی برخی حاکمان به‌منظور ابراز خودمختاری یا تفرج و خوشگذرانی اشاره دارند.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است