English
نگاهی به یکی از قدیمی ترین هنرهای ایران
نوید صالح وند، دانشجوی دکترای باستانشناسی
شیشه‌ها به دو صورت طبیعی و مصنوعی قابل شناسایی هستند، شیشه‌های طبیعی در واقع به سه صورت دارای ویژگی‌های ساختاری، کاربردی مشابه با شیشه‌های ساخت بشر هستند که در طبیعت یافت می‌شوند؛ در ابتدا می‌توان به شیشه آتشفشانی اشاره کرد که سیلیکا در ماگمای نیمه‌مایع در زیر پوسته زمین قرار دارد و حرارت زیاد و مواد اولیه که برای به وجود آمدن شیشه لازم است را در اختیار دارد، در نتیجه پس از بیرون آمدن و سرد شدن رگه‌های شیشه را می‌توان دید. پلینی مورخ رومی نیز آن را نقل کرده است، اما متداول‌ترین روش که طبیعت برای درست کردن شیشه به کار می‌برد، حرارت شدید در اثر رعد و برق است، در واقع هنگامی که صاعقه به سواحل شنی و تپه‌ها اصابت می‌کند، در عرض چند لحظه مهره‌ها و سوزن‌های شیشه‌ای پر از سیلیکا شکل می‌گیرد که معمولا سیاه‌رنگ هستند و سومین ماده شیشه کویری نامیده می‌شود که با برخورد شهاب‌سنگ با صحرای شنی مانند جنوب غرب مصر و با فروکش کردن دگرگونی‌های ناگهانی طبیعت که به‌وقوع می‌پیوندد، شاهد به وجود آمدن هزاران گلوله شیشه‌ای خواهیم بود که هرکدام به اندازه توپ بولینگ است.
درباره چگونگی پیدایش پرکاربردترین ماده مصنوعی توسط بشر افسانه‌هایی نقل شده است، اما «پلینی» در رابطه با اختراع شیشه چنین آورده: «تعدادی از بازرگانان اهل «نیتروم» (بخشی از ساحل لبنان) احتمالا در منطقه «سیدون» در کنار ساحل آتش برافروختند که باعث گرم شدن شن‌ها و سرازیر شدن سیلیس شد، عده‌ای نیز پادشاهان هوری را مبدع شیشه دانستند، اما طی آخرین تحقیقات، مناطقی در قفقاز را نخستین خاستگاه شیشه می‌دانند.»
جنس شیشه‌های نخستین، ترکیبی از سیلیس و پتاس و سودا و رنگ‌های معدنی بود که با ترکیب این مواد با هم در دمای ۱۸۰۰-۹۰۰ درجه سانتیگراد ماده مذابی به‌وجود می‌آمد که به‌دلیل عدم شکل‌گیری ساختار مولکولی منظم با مواد فوق قابلیت شکل‌پذیری زیادی داشت. مدارک باستانشناسی به‌دست آمده از بین‌النهرین، مصر و ایران در طول هزاره دوم قبل از میلاد نشان از گسترش این هنر دارد. پرکاربردترین شیشه‌های ساخته‌شده بشر در این دوره با فناوری قالب گلی (شنی) یا هسته‌ای بود که از لحاظ نقوش و تزئینات مناطق با یکدیگر متفاوت است.
اما قدیمیترین شیشه ایران به لوله‌های شیشه‌ای دوره عیلام میانه (۱۳۰۰ ق.م) مربوط است که از کاوش‌های زیگورات چغازنبیل به دست آمده و با توجه به محل کشف آنها و بررسی بقایای موجود یک دَر عیلامی که توسط همسر گیرشمن، تانیا گیرشمن صورت گرفته بود، می‌توان آن را قدیمیترین شیشه جام (عنصر وابسته به معماری) نامید، به این ترتیب که لوله‌های شیشه‌ای رنگی به‌منظور تزئین و القای بیشتر حالت روحانی معابد روی در ورودی‌ها نصب می‌شد.
در عصر آهن نیز تکنیکی موسوم به موزائیک در شیشه‌گری مرسوم شد که رشد آن را در محوطه‌های ایرانی مانند تپه حسنلو و مارلیک و در بین‌النهرین «تل‌الریماح» مشاهده می‌کنیم.
در دوره هخامنشی شیشه‌گری به‌طور وسیعی رشد پیدا می‌کند. با کاوش‌های متعددی که در ساتراپی‌های کشورهای مفتوحه این شاهنشاهی صورت گرفت، ابعاد نوینی از این هنر نیز کشف شده است. در این دوران علاوه بر شیشه مات و نیمه‌شفاف که اکثرا در ساخت زیورها و نوعی سرمه‌دان مورد استفاده قرار می‌گیرد که با روش‌های قالب گلی و قالب میله‌ای و مزین به رشته‌های شیشه‌ای افزوده ساخته می‌شدند، شیشه‌گران موفق به تولید سبکی از کاسه‌های شفاف و بی‌رنگ شدند که پراکندگی آن در سرتاسر امپراتوری از جنوب گرجستان تا مصر و دریای اژه و سیاه دیده می‌شود.
تحول از شیشه‌گری سلطنتی به شیشه‌گری صنعتی
تا قبل از نیمه دوم قرن اول قبل از میلاد شیشه‌گری به‌عنوان هنر درباری و سلطنتی شناخته شده است و جز مراکز معدودی در طول تاریخ از هزاره سوم قبل از میلاد تا آغاز هلنیسم به تولید شیشه نمی‌پرداختند. در دوره هلنی شیشه‌گری با بالا رفتن درجه حرارت پیشرفت زیادی کرد و شیشه‌ها تقریبا شکل یکپارچه به خود گرفتند که این ویژگی‌ها ابتدا در اسکندریه و سوریه (سیدون) امروزی و سپس به‌طور همزمان در سوریه و مصر رواج داشته است. با اختراع لوله دم در سال ۵۰ قبل از میلاد مسیح سرعت رشد این هنر شتاب بیشتری به خود می‌گیرد و نهایتا به تولید انبوه شیشه منجر شده و در نتیجه کاهش هزینه‌ها و قیمت تمام‌شده محصولات را در پی دارد.
در دوره اشکانی که همزمان با این دوره بوده است، شیشه‌ها اکثرا با تکنیک‌های دمیده آزاد و دمیده در قالب و در انواع شکل‌های مختلف ساخته می‌شده‌اند.
در دوره ساسانی از طرفی طیف وسیعی از کارگاه‌های این رشته در سرتاسر امپراتوری شکل گرفت و از طرف دیگر با رشد بازرگانی و تجارت راه ابریشم تعداد زیادی از ظروف شیشه‌ای دوره ساسانی به کشورهای شرقی صادر می‌شد. معبد شوسئین در ژاپن خود گواه این مدعاست، به‌طوری که تعداد قابل توجهی از ظروف شیشه‌ای دوره ساسانی در این مجموعه دیده می‌شود. علاوه بر این وجود تراش‌ها و قالب‌های متنوع زیبایی که به‌صورت لانه زنبوری و خطی روی ظروف این دوره مشاهده می‌شود، وجه تمایز با دوره‌های قبل‌تر را نشان می‌دهد.
صنعت شیشه‌گری دوران اسلامی در ایران را نمی‌توان متمایز از این صنعت در دوران قبل از اسلام دانست، هرچند شواهد اندکی از این هنر در دو قرن نخست اسلامی وجود دارد. این در حالی است که شیشه‌گری در ایران از قبل از اسلام رشد و گسترش داشته است. هنرمندان این دوره با توجه به پیشرفت‌های مختلفی از جمله ابداع چرخ تراش، دست به خلق آثار بدیعی می‌زدند، در ایران مراکزی از جمله نیشابور و گرگان شناخته‌شده‌تر از دیگر مناطق بودند.
- دستهبندیها: صنایع دستی , مهرپارسه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است