دریچه‌ای به تنوع جانوری زاگرس مرکزی در ۷۰ هزار سال گذشته

دکتر مرجان مشکور، عضو مرکز ملی پژوهشهای علمی فرانسه

غارها به‌دلیل شرایط حفاظتی درون آنها اغلب مانند آرشیوی از بقایای مختلف هستند که در طول هزاران سال توسط انسان، درندگان یا عوامل طبیعی به درون غارها منتقل شده و اکثرا پس از گذشت دهها هزار سال به‌خوبی حفظ شده‌اند. از اینرو بسیاری از باستانشناسان، دیرین شناسان و دیگر متخصصان علوم طبیعی برای کسب اطلاعات در غارها و پناهگاههای طبیعی دست به کاوش و پژوهش می‌زنند. پیشینه چنین کاوشهای هدفمندی در ایران به دهه ۱۳۲۰ برمی‌گردد و از آن زمان تاکنون غارهای مختلفی در زاگرس و البرز و چند منطقه دیگر کاوش شده‌اند. در نتیجه این کاوشها امروز می‌دانیم که انسانها حداقل از اواخر پارینه‌سنگی قدیم؛ یعنی از حدود ۲۵۰ هزار سال پیش از غارها استفاده کرده‌اند و بقایای گونه‌های جانوری شکارشده توسط آنها در بسیاری از این غارها یافت شده است. طبعا بسیاری از این گونه‌ها علفخواران هستند، اما بقایای گوشتخواران معمولا در سکونتگاههای دوران پارینه‌سنگی کمیاب هستند. یکی از معدود غارهایی که اطلاعات جدیدی درباره گونه‌های گوشتخوار «پلیستوسن» جدید در زاگرس ارائه کرده، غار «وزمه» است. این غار در رشته ارتفاعات «قاضی‌وند» در جنوب شرقی شهر اسلام‌آباد غرب واقع شده و حدود ۱۴۳۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. وزمه که نزدیک به ۳۰ متر عمق دارد، در سال ۱۳۷۸ توسط هیاتی از باستانشناسان تحت هدایت «کامیار عبدی» شناسایی و نمونه‌برداری شد. مجموعه مهمی از بقایای جانوری را از این غار به دست آوردند که در واقع حاصل یک کاوش باستا‌شناختی نبود. متاسفانه نهشته‌های کف غار به‌وسیله حفاران غیرمجاز حفاری و آشفته شده و مجموعه مذکور در مقابل غار انباشت شده بود که به‌وسیله هیات باستانشناسی از سطح رسوبات آشفته گردآوری شد. تنوع و شمار فراوان بقایای جانوری غار وزمه فرصتی را در اختیار پژوهشگران گذاشته تا اطلاعاتی درباره گونه‌های جانوری منطقه طی ۷۰ هزار سال گذشته کسب کنند.

بقایای گونه‌های گوشتخوار یافت‌شده شامل: خانواده کفتارها، خرس‌سانان، سگ‌سانان، گربه‌سانان، خانواده راسوها و سمورسانان می‌شود. از گونه‌های جانوری منقرض‌شده از غار وزمه می‌توان به کفتار خالدار، شیر، کرگدن استپی و اسب وحشی اشاره کرد.

در میان بقایای جانوری یک قطعه دندان پیش‌آسیای انسان به دست آمد که سالیابی آن تاریخی در حدود ۲۰ تا ۲۵ هزار سال پیش را نشان می‌دهد. دندان مذکور مربوط به کودکی ۸ یا ۹ ساله است که احتمالا توسط درندگان (کفتار) کشته و به غار منتقل شده که در مقایسه با نمونه‌های دندان انسان از سایر مکانهای پارینه‌سنگی میانی و جدید در غرب آسیا و اروپا از ابعاد بزرگی برخوردار است. با توجه به اینکه در روش سالیابی با طیف­سنجی گاما تاریخ حاصله در مواردی کمتر از سن واقعی نمونه است، این احتمال وجود دارد که دندان وزمه بیش از ۲۵ هزار سال قدمت داشته باشد و حتی ممکن است مربوط به انسان نئاندرتال یا شاید انسان مدرن باستانی باشد. تنها بقایای شناسایی‌شده از انسان نئاندرتال در غار «بیستون» کرمانشاه و غار «شانیدر» در کردستان عراق کشف شده که نتایج مطالعه آن چندی پیش به‌وسیله پژوهشگران دانشگاه واشنگتن و موزه ملی ایران منتشر شد. دندان انسان یافت‌شده در وزمه نخستین بقایای استخوانی انسانهای دوره پارینه‌سنگی ایران است که به‌طور مستقیم سالیابی شده است. علاوه بر این نمونه‌های دندان مربوط به خرس قهوه‌ای، کفتار خالدار و گراز نیز به شیوه سری اورانیوم در آزمایشگاه علوم اقلیمی و محیطی مرکز پژوهشهای علمی فرانسه سالیابی شدند که تاریخهایی بین ۱۱ تا ۷۰ هزار سال پیش را نشان می‌دهد.

با توجه به مطالعات انجام‌شده روی مجموعه بقایای جانوری وزمه و همچنین سایر داده‌های به‌دست‌آمده، این غار به‌طور مکرر طی «پلیستوسن» جدید مورد استفاده درندگان بوده است. الگوی استفاده درندگان از این غار بیشتر کوتاه‌مدت بوده تا اینکه کنامی برای سکونت بلندمدت باشد. به نظر می‌رسد در حدود ۷۰ هزار سال پیش، نخستین‌بار خرسها برای خواب زمستانی از این غار استفاده کرده‌اند. پس از این دوره گونه‌های گوشتخوار دیگر خصوصا کفتار خالدار به‌طور مکرر از غار استفاده کرده‌اند. طی این دوره گوشتخواران کوچک مانند روباه و شغال هم احتمالا برای استفاده از بقایای حیوانات شکارشده توسط درندگان بزرگتر به غار می‌آمدند که برخی از آنها خود شکار این درندگان می‌شدند. نبود آثار برش و سوختگی روی استخوانها و همچنین سایر شواهد باستانشناختی نشان می‌دهد که غار در پلیستوسن جدید مورد استفاده گروههای شکارگر ـ گردآورنده پارینه‌سنگی نبوده است. وجود یک دندان انسان احتمالا نشاندهنده شکار انسان یا مرده‌خواری جسد انسان توسط درندگان ساکن غار است.

از دوره روستانشینی، بقایای انسان و همچنین قطعات سفال در غار وزمه یافت شده که نشان می‌دهد رمه‌داران و احتمالا کشاورزان آن دوره از غار به‌طور موقت استفاده می‌کردند. اخیرا پژوهشگران موفق به استخراج دی‌ان‌ای باستانی از یک تکه استخوان کف پای انسان از این غار شدند که سالیابی آن به روش کربن ۱۴ قدمتی در حدود ۹ هزار سال را نشان می‌دهد. مطالعات ژنتیک نشان داده که وی مرد بوده و دارای موهای سیاه، چشمان قهوه‌ای و پوستی نسبتا تیره بوده است. بررسی ایزوتوپی استخوان حاکی از این است که رژیم غذایی فرد مذکور بیشتر متکی بر غلات بوده است. نتایج این کشفیات مهم در ژورنال «ساینس» در تیرماه ۱۳۶۵ منتشر شد.

*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه