English
عروسکی که نماد یک کشور شد
یلدا بیدختی، کارشناس ارشد ادبیات روسی
«ماتریوشکا» از معروف‌ترین اسباب‌بازی‌های دنیاست؛ چنان معروف که دیگر به نماد کشوری که از آن می‌آید، یعنی روسیه، تبدیل شده است. ماجرا به آنجا بازمی‌گردد که در سال ۱۸۹۰ «ساوا مامونتوف»، هنردوست روس که املاکی در «آبرامتسووا»، حومه مسکو داشت، مجموعه‌ای از عروسکهای چوبی ژاپنی را از جزیره «هونشو» به روسیه آورد. این عروسکها نماد هفت خدای بخت‌واقبال بودند. بزرگترین عروسک «فوکوروکویو» بود و درون آن ۶ خدای دیگر تودرتو قرار داشتند.
ماتریوشکا در واقع برداشتی بود از این خداهای بودایی. حکاکی به نام «واسیلی زوِزدوچکین» ـ که در کارگاه مامونتوف کار می‌کرد ـ از روی آنها نمونه روسی را ساخت و «مالیوتین» نقاش، رنگشان کرد. آنها این اسباب‌بازی را برای موسسه «پرورش کودک» ساختند. ماتریوشکای آنها هشت عروسک با طرحهای مختلف بود که یکی در دیگری جای می‌گرفت و نقاشی هر کدام با دیگری فرق داشت. این نخستین ماتریوشکا هنوز هم هست و در موزه‌ای نگهداری می‌شود. فراگیر شدن ماتریوشکا در آن زمان بی‌دلیل نبود؛ درست در همین دوران در محافل روشنفکری، هنرمندان و بویژه مجموعه‌داران روس به هنر ملی و میهنی توجه زیادی نشان می‌دادند و سعی داشتند به هنر رنگ‌وبویی سنتی و کاملا روسی بدهند. برای همین هنرمندان روس شروع به ساخت این اسباب‌بازی به سبک روسی کردند. علاقه به ماتریوشکا نه فقط برای اصالت فرم و طرح و نقش آن است، بلکه نوعی ادای احترام به مد روسی است که در آغاز قرن بیستم در اروپا و بویژه پاریس فراگیر شده بود. در سال ۱۹۰۰ همسر «ساوا مامونتوف»، عروسکها را در نمایشگاهی جهانی در پاریس به نمایش گذاشت و این اسباب‌بازی، مدال برنز دریافت کرد. بزودی در دیگر نقاط روسیه بسیاری آغاز به ساخت ماتریوشکاها در سبکهای گوناگون کردند.
انواع ماتریوشکا
ماتریوشکای «سِرگِی‌یِفسکی»: عروسکی با صورت گرد و پیراهن و سارافون پیشبنددار که با سه، چهار رنگ شاد (قرمز یا نارنجی، زرد، سبز و آبی) رنگ‌آمیزی می‌شود. پس از انتقال کارگاه سِرگِی‌یِفسکی به «زاگورسک»، به این تیپ ماتریوشکا زاگورسکی هم گفته می‌شود. امروزه انواع زیادی از ماتریوشکا وجود دارد، اما محبوب‌ترین آنها ماتریوشکاهای «مایدانوفسکی» و «سیمیونوفسکی» است.
ماتریوشکای «مایدانوفسکی»: نقش روی ماتریوشکاهای مایدانوفسکی، یک گل رز پرگلبرگ است با غنچه‌های فراوان. آنها را اول با نشاسته رنگ می‌کنند و بعد سه، چهار بار لاک و جلا می‌زنند.
ماتریوشکای «سیمیونوفسکی»: این نوع ماتریوشکاها رنگهای شادی دارند و بیشتر سرخ و زردند و روسری‌هایشان با خالهای کوچک تزیین شده است.
ماتریوشکای «ویاتسکی»: شهر «ویاتکا» شمالی‌ترین شهر روسیه است که ماتریوشکا می‌سازد. ویاتکا از قدیم به بافته‌های حصیری مشهور بوده و در ساخت ماتریوشکاهای این شهر علاوه بر رنگ از تکنیک‌های بافندگی نیز استفاده می‌شود.
هنرمندان نوین، سبکهای گوناگونی از این عروسکهای تودرتو ساختند. معمول‌ترین موضوع، مجموعه حیوانات، نقاشی پرتره و کاریکاتورهای سیاستمداران مشهور، موسیقیدانان، و ستاره‌های نامدار فیلمها بودند. عروسکهای ماتریوشکا که رهبران کمونیست روسیه را تصویر کرده بودند، در سالهای آغازین دهه پایانی هزاره میلادی، با تجزیه شوروی، بسیار محبوب شدند. امروزه بسیاری از هنرمندان بااستعداد روسیه که مقولات تخصصی از اشیا، مردم و طبیعت را تصویر می‌کنند در نقاشی عروسکهای ماتریوشکا تخصص دارند. در طول پروستاریکا، رهبران اتحاد جماهیر شوروی به یکی از موضوعات نمایش داده‌شده بر ماتریوشکاها تبدیل شدند.
تکنولوژی ساخت
اول باید چوب را انتخاب کرد. معمولا چوب درخت زیرفون، تبریزی، کاج و کاج اروپایی برای ساخت ماتریوشکا استفاده می‌شود. چوب را باید در زمستان یا اول بهار ببرند تا صمغ کمتری داشته باشد. چوب نباید گره‌دار باشد، بلکه چوبی صاف و هموار لازم است. چوب را انبار می‌کنند تا خشک شود و باد کند یا به قول استادکارها، زنگ بزند. مدت خشک شدن چوب دو، سه سال است. اول از همه کوچکترین عروسک درست می‌شود، همانی که دیگر باز نمی‌شود و داخلش عروسک دیگری جا نمی‌گیرد. بعد فیگور دوم را می‌سازند که قرار است اولی را در آن بگذارند. عروسک دوم را به دقت برش می‌زنند و قسمت بالا و پایینش را جدا و داخلش را خالی می‌کنند. تعداد ماتریوشکاها متفاوت است و از سه‌تایی شروع می‌شود. ماتریوشکاهای قدیمی شش‌تایی یا حداکثر هشت‌تایی بودند، اما اخیرا ماتریوشکاهای ۳۵تایی و حتی ۷۰تایی هم ساخته شده است. چنانچه در توکیو ماتریوشکای هفتادتایی ساخت «سیمیونوفسکی» با ارتفاع یک متر به نمایش گذاشته شد.
وقتی ماتریوشکا آماده شد، آن را تراش می‌زنند و صیقل می‌دهند و بعد زمانی می‌رسد که هر کدام از ماتریوشکاها شخصیت خاص خودش را پیدا می‌کند، یعنی رویشان نقاشی می‌کنند. طرح اولیه را با مداد می‌کشند و بعد رنگ می‌کنند، گاهی هم طرح را با سوزاندن روی عروسک ایجاد می‌کنند و بعد با آبرنگ رنگ‌آمیزی می‌شود. معمولا از گواش و آکرلیک و آبرنگ برای نقاشی روی ماتریوشکا استفاده می‌شود. هر محلی شیوه نقاشی و طرح و رنگ خاص خودش را دارد. بعد از نقاشی، کار را با لاک، جلا می‌زنند. یک ماتریوشکای خوب تمام فیگورهایش به‌راحتی در هم قرار می‌گیرند و دو قطعه هر کدام از عروسکها هم درست روی هم چفت می‌شود، نقاشی‌هایش تمیز است و البته یک ماتریوشکای خوب باید زیبا باشد.
ماتریوشکا از اول دست‌ساز بوده و دست‌ساز باقی مانده و در شیوه ساختش تغییری به وجود نیامده است. شگفتی ماتریوشکا آنجاست که به نماد اسباب‌بازی‌های روسیه تبدیل شده و فارغ از هر مرز و فاصله و حکومتی در فرهنگ جهانی جایی برای خود باز کرده است.
در چند شهر روسیه موزه‌هایی برای ماتریوشکا ساخته شده؛ «مسکو»، «نیژنی‌نووگاراد»، «نولینسک» و «کالیازین» از جمله شهرهایی‌اند که موزه ماتریوشکا دارند.
نامگذاری این عروسک بی‌دلیل نیست؛ پیش از انقلاب روسیه نام «ماتریونا» یا شکل محبت‌آمیز آن ماتریوشکا، یکی از رایجترین نامهای زنانه بود. ریشه این نام کلمه «ماتِر» به معنای مادر است و نام ماتریوشکا دلالت به زنی می‌کند که فرزندان سالم و بسیاری دارد. امروزه هم ماتریوشکا همچنان نماد زایایی و مادری است. البته دلیل دیگری هم برای این نامگذاری وجود دارد؛ گویا در شب‌نشینی‌های منزل «مامونتوف»، خدمتکاری به همین نام وظیفه آوردن چای و پذیرایی را به عهده داشته و نام خود را به این عروسک داده است.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است