معرق طنازی چوبهای رنگین

ریحانه جاویدی
برای دانستن تاریخچه هنر معرق در ایران باید به قرن ششم هجری بازگشت. هنری که حاصل ساعت‌ها نازک‌کاری هنرمندان معرق‌کار و تراشیدن نقش‌های ظریف بر چوب است. معرق‌کاری سنتی است که از دوره سلجوقی درایران متداول شده است و در دوران صفویه به اوج خود رسید اما در سال های بعد کامل تر شد. این هنر چنان نزد ایرانیان جای خود را باز کرد که هنوز هم در زمره هنرهای دستی پرمخاطب قرار دارد و نسل جوان آن را انتخاب می‌کند. اما هنوز هم بسیاری از افراد نه از تاریخچه آن اطلاعات کاملی دارند نه زیروبَم آموزش این هنر را می‌دانند. در این گزارش به گذشته تا امروز معرق‌کاری نگاهی انداخته شده است.
معرق در پیچ‌وخم تاریخ
علاوه بر سابقه تاریخی پیدایش این هنر در قرون ششم تا هشتم هجری شمسی، سال ۱۳۰۹ بود که با تلاش‌های استاد حسین طاهرزاده بهزاد، معرق‌کاری و آموزش آن در اداره کل هنرهای سنتی ایران راه‌اندازی شد. ابتدای کار پنج‌رنگ چوب‌آبنوس، فوفل، گلابی، سنجد و توت تنها رنگ‌های مورد استفاده در دنیای معرق‌کارها بود و نخستین تابلوی موجود که با این پنج‌رنگ تراشیده شده، تابلویی است با طرح دو سوارکار که ۱۳۱۳ احمد رعنا آن را ساخت و تابلویی دیگر اثر عباس شهمیرزادی است با نقش یک زن کهسال در به ۱۳۱۴ .
عباس شهمیرزادی هنگام اجرای تابلوی بعدی خود، جای کندن سطح چوب به فکر ایجاد زمینه در اطراف نقش‌ها افتاد و از کنار هم قراردادن قطعات چوب زمینه‌ای در اطراف نقش‌ها به‌وجود آورد. این تابلو، با مقطع بیضی، نشانگر نقش دو زن بود.
نخستین نمونه‌های موجود این روش، دو تابلوی مربوط به سالهای ۱۳۱۷ و ۱۳۱۹ است که نقش پیکار دو سوار با یک شیر را نشان می‌دهد. این تابلوها مربوط به امتحان کلاس معرق «علی و خلیل امامی» است و اکنون در موزه هنرهای ملی نگهداری می‌شوند.
به‌دنبال این دگرگونی‌ها، در ۱۳۱۶ احمد رعنا با اثر ابداعی خود به نام شکارگاه، معرق را از حالت مسطح خارج و به‌صورت نیم‌برجسته مطرح کرد که همین شیوه تا امروز با نام منبت معرق متداول است. زمینه فکری این نوآوری از نقش‌های منبت‌کاری‌شده درهای کاخ مرمر شکل گرفته است.
تا ۱۳۳۴ اجرای معرق با همان پنج‌رنگِ محدود انجام می‌شد تا اینکه محمدطاهر امامی ‌در پی تنوع رنگ بیشتری در معرق و به‌کارگیری مواد شیمیایی رنگی جای چوب زمینه شد و مثلا روی یک راکت تنیس روی میز، به‌صورت معرق نقش‌هایی با استفاده از مواد یافته‌شده به‌وجود آمد و بدین ترتیب در پی شناسایی گوناگونی رنگ، انواع چوب‌های صنعتی شناخته شد.
عزیزالله ویزایی در سال‌های ۱۳۳۶ یا ۳۷ یک پاراوان کوچک با نقش گل‌ومرغ و زمینه سیاه ساخت که به شیوه معرق‌های چینی بود و بدین ترتیب این سبک معرق در میان انواع آن جای گرفت.
در ادامه این تحولات در ۱۳۴۴ محمدطاهر امامی ‌تابلویی با عنوان مرغ و آشیانه به‌وجود آورد که مرغ تماماً از جنس صدف تهیه شده بود و کاملاً برجسته بود و فقط به‌وسیله یکی از بالهایش به زمینه تابلو متصل شده بود. او با اجرای این تابلو به معرق تمام‌برجسته دست یافت.
ابزار مورد نیاز
چوب، سنگ‌ بنای معرق‌کاری است اما در انتخاب آن باید نکاتی رعایت شود. چوبی که برای معرق استفاده می‌شود باید کاملا خشک باشد، ترک‌خوردگی و پوسیدگی نداشته باشد و برای کار ضخامت مناسب داشته باشد. هنرمندان معرق‌کار معتقدند مناسبترین ضخامت چوب برای معرق دو تا سه میلیمتر است. امروزه علاوه بر آن پنج نوع چوب اولیه از چوب درختان گردو، نارنج، عناب، انجیلی، راش، توسکا، افرا، اقاقیا، ممرز، کرات، شمشاد، چنار، عرعر، زرشک، بلوط، خرمالو، آزاد، سرخدار، زبان‌گنجشک، کیکم، پسته، زیتون، گیلاس، زردآلو، نارون، ملچ، بادام، پرتقال،آکاژو و بقم هم در معرق‌کاری استفاده می‌شود.
پس از انتخاب چوب مناسب نوبت به ابزار و وسایل می‌رسد. از زمان شروع کار تا مرحله رنگ‌کاری نیاز به ابزاری از جمله سنباده، لیسه و کاردک، تخته بتونه، بتونه، قلم مو، کمپرسور، پیستوله، آستری‌ها و انواع رنگ‌هاست تا بتوان یک تابلوی معرق تمام‌عیار را تکمیل کرد و با صرف مبلغی بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ تومان می‌توان تمام ‌این ابزار و چوب مورد نیاز را تهیه کرد.
هزینه یادگیری معرق
وقتی از اهل فن این رشته درباره زمینه‌های لازم برای آموزش این هنر پرسیده شود، در درجه اول به علاقه اشاره می‌کنند و بعد از آن صبوری و تمرکز را لازمه معرق‌کاری می‌دانند. در شرایط فعلی این هنر در بسیاری از آموزشگاه های هنری با پرداخت هزینه‌ای بین ۶۰ تا ۲۰۰ هزار تومان به علاقه‌مندان آموزش داده می‌شود. در یک آموزشگاه معمولی که از نظر قیمت در سطح متوسطی قرار دارد، میتوان در پنج جلسه یک تابلو کوچک معرق ساخت اما برای یادگرفتن تکنیک‌های پیشرفته بیش از پنج‌ماه زمان لازم است.