نخستین نقاشی های انسان کجاست؟

نگاهی به چهار غار منحصربفرد جهان

دامون منزوی، کارشناس فنی شورای بین المللی موزه­ ها (ایکوم)

زمانی که انسانها در غارها سکنی گزیدند، در بسیاری از غارها به کشیدن تصاویری دست زدند. این تصاویر اغلب حاوی زندگی روزمره انسانها و محیط اطرافشان است. نقشها و تصاویر بجای‌مانده از این مردمان که قدمت آنها به بیش از ۱۰‌هزار سال می‌رسد، در واقع میراث فرهنگی بجای‌مانده از اجداد بشر هستند که باید برای نسلهای بعد حفظ شوند. سالیان طولانی در محافل هنری و علمی بحث بر سر آن بود که بر این آثار نام هنر بنهند یا خیر، اما واقعیت این است که این تصاویر و نقش‌ونگارها در واقع تجارب اولیه هنری انسانها هستند و در عین حال اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره تاریخ جهان را در اختیار انسانهای امروزی می‌گذارند.

تصاویری که در غارهای سراسر جهان به یادگار مانده، دارای وجه مشترکی هستند و آن اشاره به حیوانات است. آثار هنری کشف‌شده در غارهای اروپایی مربوط به دوره‌های ادوار مختلف «پارینه‌سنگی» یا «پالئولیتیک» هستند و قدمتی در حدود ۱۰ تا ۴۰ هزار سال قبل از میلاد مسیح را دارند.

آلتمیرا- اسپانیا

اولین نقاشیهای روی دیواره‌های غارها در «سانتیلانا دل­مار» در منطقه «کانتیبار» اسپانیا در سال ۱۸۷۰، توسط «دن مارسلینور» و دخترش کشف شدند. نقاشیها توسط «مگدلن­ها» بین ۹ هزار تا ۱۶ هزار سال قبل از میلاد مسیح روی سقف و دیواره‌های غار خلق شده است. نقاشیهای «آلتمیرا» عمدتا گاومیشهای کوهاندار هستند. بسیاری از گاومیشها ابتدا کشیده شده‌اند و سپس از تخته‌سنگهای رنگ‌شده به‌عنوان کتف حیوانات بهره گرفته شده است. این شیوه سبب شده که حیوانات نقش‌بسته به‌صورت سه‌بعدی دیده شوند. این نقاشیها زمانی به نقاشیهای کلیسای «سیستین» خلق‌شده توسط مردمان دوران پارینه‌سنگی معروف شده بود.

در شمال کشور اسپانیا در ۳۰ کیلومتری شهر «سانتاندر» در املاک «سنیور مارسلینور دوسوتواولا» در منطقه آلتمیرا، زمانی که او مشغول قدم زدن بود به‌صورت اتفاقی غاری را کشف کرد که حاوی تصاویر خیره‌کننده‌ای بود؛ غاری که طی سالها بر اثر ریزش سنگها به‌صورت طبیعی مهر و موم شده بود. چندین سال بعد زمانی که او با دقت بیشتری به دیواره‌های غار نظر افکند، علامتهای عجیبی توجه او را جلب کرد. از آنجایی که دختر او قد کوتاهتری نسبت به پدر داشت، بدون آنکه خم شود به سقف غار نگاه می‌کرد که به ناگاه متوجه نقش یک گاو وحشی روی سقف غار شد. پس از این کشف عجیب، با دقت بیشتری به کنکاش در غار پرداختند و نقشهای زیبایی را که بادقت رنگ‌آمیزی شده بود، در غار یافتند. از اینرو «دوسوتواولا» در سال ۱۸۸۰ میلادی گزارشی از کشفیات خود تهیه و منتشر کرد که با استقبال باستانشناسان مواجه نشد. با اصرار او یکی از دانشمندان از غار دیدن کرد و نتیجه آن شد که آنان نقاشیهای غار را تقلبی تشخیص دادند. پس از این ماجرا، غارهای مشابه دیگری کشف شد که به‌واسطه وجود افزارهای خارایی صیقل‌داده‌نشده، استخوان و عاج، دانشمندان دریافتند که نظریه «سوتواولا» درست بوده است. صحت نظریه او زمانی بر جهانیان اثبات شد که او دیگر در قید حیات نبود. در پی این اتفاقات زمینشناسان در پی اثبات نظریه «دوسوتواولا» راهی غار آلتیمیرا شدند و با توجه به نوع رسوباتی که روی بعضی از تصاویر وجود داشت، به این نتیجه رسیدند که آثار مربوط به عهد حجر قدیم است.

بازدید از غار آلتیمیرا از سال ۲۰۰۲ تا سال ۲۰۱۵ روی عموم بسته شده بود. تصور بر این بود که حرارت بدن بازدیدکنندگان و وجود رطوبت به رشد قارچها کمک می‌کند. بر اساس تحقیقات انجام‌شده محققان به این نتیجه رسیدند که بخش اعظم خطری که غارها را تهدید می‌کند، از سمت طبیعت است. بنابراین از سال ۲۰۱۵ به‌صورت بسیار محدود بازدید از این غار ادامه پیدا کرد. بازدیدکنندگان که به قید قرعه انتخاب می‌شدند، شامل پنج نفر بودند. بازدید از غار هر هفته یک بار و به مدت یک ساعت به طول می‌انجامید. بازدیدکنندگان به همراه راهنما، مجهز به تجهیزات و لباس مخصوص اجازه بازدید از غار را داشتند. البته موزه آلتیمیرا یک ماکت بسیار زیبا از غار را برای بازدید عموم تهیه کرده است تا بازدیدکنندگان از زیباییهایی که در دل زمین نهفته است و به علت شرایط حفاظتی بازدید از آن امکان ندارد، بی بهره نمانند.

غار لاسکو، فرانسه

چهار پسربچه به نامهای «مارسل رویدا»، «ژاک مارسل»، «ژرژ آنیل» و «سیمون کوئنکا» که به‌دنبال سگ گمشده مارسل (روبو) بودند، در سال ۱۹۴۰ غار نقاشی شده «لاسکو» را کشف کردند. این نقاشیها در حدود ۱۵ هزار سال قبل از میلاد مسیح کشیده شده‌اند که بر اساس تحقیقات پژوهشگران قدمتی بالغ بر ۱۷ هزار سال دارند. غار لاسکو دارای هفت تالار است؛ تالار بزرگ گاوها، تالار نقاشیها، گذرگاه جانبی، تالار حکاکیها، تالار اصلی، تالار گربه‌سانان و ستون مرد مرده. در این مجموعه بزرگ در سال ۱۹۴۸ به روی بازدید عموم گشوده شد. براثر گازهایی که به دلیل بازدید بیش از هزار نفر در روز تولید می‌شد، برخی نگاره‌ها و تصاویر آسیبهایی دیده اند که با چشم به‌راحتی دیده می شد. از اینرو غار در سال ۱۹۶۳ به روی بازدید عموم بسته شد و سپس تلاشهایی جهت حفظ این نقاشیها صورت گرفت که در نهایت آثار به حالت اولیه بازگشتند. و در سال ۱۹۷۹ لاسکو به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسید.

از آنجایی که نقاشیهای این غار در فاصله زیادی از دهانه غار کشیده شده‌اند، امکان استفاده از نور طبیعی ممکن نبوده است. دولت فرانسه جهت حفظ، نگهداری و جلوگیری از آسیب به این نقاشیها، بازدید عمومی از غار را ممنوع اعلام کرد و گروههای بسیار کوچک و خاص تنها امکان بازدید از این غار را پیدا کردند. جهت استفاده مردم از این نقاشیها کپیهایی از آنها تهیه می‌شود و در معرض نمایش عموم گذاشته شد. این نمایشگاه با نام «لاسکو ۲» در ۲۰۰ متری غار اصلی از سال ۱۹۸۳ به معرض نمایش عموم گذاشته شده است.

تالار گاوها زیباترین تالار غار است. این سالن شامل نقاشیهایی از گاوها، اسبها و سایر حیوانات نر قوی‌هیکل است. برخی از حیوانات دوباره رنگ‌آمیزی شده است که شائبه آن را به وجود می‌آورد که مردمان مختلفی طی سالها در این غارها زندگی و اقدام به رنگ‌آمیزی دوباره نقاشیها کرده‌اند. نقاشی مرد مرده در این غار به‌نوعی متفاوت­تر از سایر آثار است و اندامهای مرد به‌نوعی نامعمول کشیده شده و گویا توسط یک گاو کوهاندار کشته شده است.

غار شووه، فرانسه

جنوب فرانسه در منطقه‌ای به نام «آردش» چند غارشناس آماتور موفق به کشف بزرگی در ۱۸ دسامبر ۱۹۹۴ شدند که وزنه مهم و سنگینی برای هنر پیش از تاریخ محسوب می‌شود. «الی‌یت برونل دشام»، «کریستین هیلر» و «ژان ـ ماری شووه» (غار به نام او نامگذاری شد) تحقیقات زیادی را روی غار انجام دادند. آنها علاوه بر نقاشیهای موجود در غار، آثاری از انسانها، ردپا و نشانه‌‌هایی از حیواناتی که برخی از آنها منقرض شده‌اند و مقداری فسیل نیز کشف کردند. بر اساس تحقیقات صورت‌گرفته، قدمت غار بیش از ۳۰ هزار سال تخمین زده شده که کیفیت و حتی کمیت آثار موجود در این غار بزرگ خیره‌کننده است.

بر اساس مطالعات صورت‌گرفته، در دو دوره از این غار استفاده می‌شده است. دوره اول ۳۵ تا ۳۷ هزار سال پیش و دوره دوم ۲۸ تا ۳۱ هزار سال پیش که شامل دو دوره «اوریناسی» و «گراوتین» می‌شود. آثار ردپای یک کودک، خاکسترهای بجامانده از آتش و دوده کربن مشعلهایی که برای روشنایی استفاده می‌شده، از جمله آثاری هستند که از دوره دوم بجا مانده است. به نظر می‌رسد آخرین تحرکات درون غار مربوط به همان کودک بوده؛ چراکه بعد از آن به‌علت رانش زمین ورودی غار تا کشف آن؛ یعنی سال ۱۹۹۴ بسته مانده است.

بیش از ۱۳ گونه حیوان در بیش از یکصد نقاشی در دیواره‌ها و سقف این غار به تصویر کشیده شده است. علاوه بر نقاشی چرندگان که در بسیاری از غارها در سراسر جهان دیده شده است، دیواره‌های این غار منقوش به حیوانات درنده نظیر شیر، پلنگ، خرس و کفتار نیز هست. مانند بسیاری از نقاشیهای غاری، تصویر کاملی از انسان در این غار نیز نقاشی نشده و نیم‌تنه‌ای از «ونوس» و در بالا و متصل به آن نیم‌تنه یک گاومیش کوهاندار نقاشی شده است.

نقوشی از دست انسان، خطوط، نقطه‌ها و دو تصویر مبهم شبیه پروانه بخشهای دیگری از نقاشیهای غار را تشکیل می‌دهند. برخی از دانشمندان بر این باورند که وجود این نقوش ممکن است جنبه‌های آیینی نیز داشته باشد. تکنیکهای استفاده‌شده در نقاشیهای این غار به‌ندرت در سایر غارها دیده شده است. در برخی نقاط غار، برای اینکه سطح صافتری در اختیار هنرمندان آن زمان قرار گیرد، دیواره‌ها به نحوی هدفمند تراشیده شده است. در برخی نقاشیها هم خطوط کارشده روی یکدیگر به نقاشیها حالتی سه‌بعدی داده است. یکی از موارد استثنایی در دیوارنگاره‌های این غار، صحنه درگیری حیوانات است که در آن دو کرگدن در حال مبارزه و شاخ‌به‌شاخ شدن هستند.

بازدید این غار از زمان کشف آن در سال ۱۹۹۴ روی عموم ممنوع است. با توجه به تجربیاتی که در بازدید غارهای مشابه نظیر لاسکو و آلتیمیرا به دست آمده بود، دسترسی به غار مذکور به‌شدت محدود شد. بازدید زیاد از غارهای مذکور سبب رشد قارچ و آسیب به آثار شده بود. از سال ۲۰۰۰ «دومینیک بافیر»، باستانشناس و متخصص نقاشیهای غار برای نظارت بر حفاظت و مدیریت غار منصوب و از سال ۲۰۱۴ وظیفه او توسط «ماری باریسا» دنبال شد. بزرگترین ماکت غار جهان که از روی این غار ساخته شده، توسط «فرانسوا اولاند» رئیس جمهور وقت فرانسه در سال ۲۰۱۵ افتتاح و باز شد. این ماکت وسعتی به بزرگی ۱۰ برابر لاسکو را به خود اختصاص داده و در چند کیلومتری غار اصلی واقع شده و برای تحت تاثیر گذاشتن مخاطبان و القای حس شرایط واقعی غار، همان شرایط نظیر سکوت، تاریکی، درجه حرارت و رطوبت غار در آن بازسازی شده است.

پناهگاه میرملاس، ایران

در شکاف دره‌ای که بین کوه‌های «سرسرخین» و «همیان» در لرستان واقع شده، غار منحصربفردی به نام «میرملاس» قرار دارد. کشف پناهگاه میرملاس نمونه منحصربفردی در منطقه بوده که مشابه آن در غارهای افغانستان و عراق نیز مشاهده نشده است. مرور زمان و فرسایش محیط از غار میرملاس تنها سایه‌بانی را به جای گذاشته که در ۱۸ کیلومتری شمال شرقی «کوهدشت» استان لرستان واقع شده است.

قدمت نقاشیهای این پناهگاه چیزی حدود چند هزار سال پیش است. تخته‌سنگ حاوی نقاشیها در واقع بخشهای انتهایی غار بوده و از نقاط بسیار تاریک آن محسوب می‌شود. انسانهایی که در اینجا می‌زیسته‌اند، چربی آب‌شده حیوانات را با ذغال مخلوط کرده و بر دیواره غار می‌مالیدند.

نقاشیهایی با رنگ قرمز و سیاه که بر دیواره‌های این غار نقش بسته، عبارت است از تصاویر رزم، شکار، انسان، اسب، سوار در حال تیراندازی و نقوش حیواناتی چون گوزن، گاو، سگ و روباه.

پروفسور «رمن گیرشمن»، «مک برنی» و «ماری لیز لوژن» از جمله دانشمندانی هستند که به اهمیت این غار منحصربفرد اشاره کرده‌اند. با وجود اهمیت بسیار زیادی که به غارهای باستانی در جهان داده شده و حتی برای آنها موزه‌های مخصوصی ساخته شده، میرملاس نه‌تنها از گزند طبیعت در امان نمانده؛ بلکه پیکره آن متحمل تخریبهای انسانی نیز شده است. تعدادی از بازدیدکنندگان این غار از هر نوع ابزار و رنگی جهت تخریب و نوشتن یادگاری روی دیواره‌های غار استفاده کرده‌اند.

متاسفانه بر اثر مرور زمان، نور مستقیم آفتاب و شوره‌های آهکی و تخریبهای انسانی، بسیاری از نقشها به‌شدت کمرنگ شده‌اند و بخش زیادی از این ثروت چندهزارساله را غیر قابل رویت کرده‌اند.

*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه