نقشه‌هایی که از تاریخ می‌گویند

یادگار قجرها در حافظه یونسکو

آیسان زرفام

هر کدام برای یک جغرافیدان است و نمایانگر یک گوشه از این سرزمین بزرگ؛ یکی راه آذربایجان تا تبریز را نشان می‌دهد، دیگری خراسان بزرگ، برخی خلیج فارس و چندی هم دماوند سربلند را.

هر کدام یک رنگ و یک شکل دارد، اما نقطه‌ای در این میان مشترک است؛ همه، بخشی از قلمرو یک سرزمین را نشان می‌دهند، ایران وجه مشترک همه این نقشه‌هاست.

مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، بیش از ۶ هزار نسخه از نقشه‌های تاریخی را در یکصد جلد در خود جای داده‌ است؛ نقشه‌هایی که هر کدام به شیوه‌ای و با تاکید بر موضوعی به نگارش درآمده‌اند، اما ۵۰۰ عدد از این نقشه‌ها نسبت به دیگران متمایز شده‌اند.

در سال ۱۳۹۲ مجموعه‌ای ۵۰۰ عددی از این نقشه‌ها در فهرست حافظه تاریخی یونسکو ثبت شد تا برای تمامی دنیا بماند.

این ۵۰۰ نقشه هر کدام ویژگی خاصی دارند؛ برخی دست‌نگارند و برخی با چاپ سنگی یا همان لیتوگرافی به تصویر درآمده‌اند، تعدادی شاخص اندازه‌گیریشان ذرع است، تعدادی فرسنگ و تعدای دیگر شاخصهای اندازه‌گیری رایج در زمان خود.

این نقشه‌ها در موضوع نیز متفاوتند، اما یک ویژگی یکسان دارند؛ همگی متعلق به دوره قاجار هستند و در واقع از تاریخ ۱۱۹۳ تا ۱۳۴۴ هجری قمری را دربر می‌‌گیرند.

برخی از این مجموعه‌نقشه‌های دوره قاجار، فاصله شهرها و آبادیها را نشان می‌دهد، برخی دیگر مرزهای ایران را در آن دوره به‌طور دقیق به ما نشان می‌دهند، تعدادی، منابع آب و روشهای انتقال آن را مشخص می‌کنند و…، بنابراین نه‌تنها از نظر جغرافیا؛ بلکه از نظر تاریخ سیاسی و اجتماعی نیز مهم هستند و علاوه بر آن می‌توان با مقایسه برخی نقشه‌ها تحولات آن دوره را نیز بررسی کرد.

بر اساس آنچه یونسکو می‌گوید، یکی دیگر از نکات مهم این نقشه‌ها مشخص بودن مکانهایی است که امروز یا دیگر وجود ندارند یا نامشان تغییر داده ‌شده ‌است. علاوه بر آن اگرچه بر اساس اسناد موجود، نگارش نقشه‌های جغرافیایی در ایران به قرن سوم هجری قمری بازمی‌گردد، اما نقشه‌کشی به‌صورت رسمی با به کار بردن مقیاسهای درست و دقیق جغرافیایی از قرن ۱۳ هجری قمری و بعد از تاسیس دارالفنون به‌عنوان یک مرکز آموزش عالی رسمی و نوگرا، رواج پیدا می‌کند.

مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ایران کجاست؟

همانطور که گفته شد، مجموعه نقشه‌های قاجار در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ایران نگهداری می‌شود؛ نهادی که زیرمجموعه معاونت امور پژوهشی مرکز آموزش و پژوهشهای بین‌المللی وزارت امور خارجه است که از سال ۱۳۸۳ فعال شده‌ و آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده و در سالهای اخیر اقداماتی همانند تهیه نسخه دیجیتال اسناد قدیمی، راه‌اندازی بخش مرمت و اسیدزدایی و پالایش اسناد راکد را انجام داده ‌است.

این مرکز با برخورداری از حدود ۵۰ میلیون انواع سند که عمدتا شامل مکاتبات وزارت امور خارجه (از ابتدای تاسیس در دوره قاجاریه تا به امروز)، گزارشها، عهدنامه‌ها و قراردادها، نقشه‌ها، عکس، فیلم، پوستر، گذرنامه، مهرها و… است، یکی از مراکز اصلی اسنادی کشور و بزرگترین آرشیو اسناد تاریخ دیپلماسی در خاورمیانه محسوب می‌شود.

همچنین مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، دربردارنده هزاران قطعه عکس متعلق به دوره‌های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی ایران نیز هست که بسیاری از آنها منبع دست‌اول عکسهای تاریخی به حساب می‌آید و حتی در این مجموعه آثار عکاسان غیرایرانی قرن نوزدهم نیز وجود دارد.

در این مرکز دسترسی به مجموعه اسناد تا سال ۱۳۵۷ برای پژوهشگران، دانشجویان و استادان فراهم است.

از مجموعه اسناد موجود در این مرکز، مجموعه اسناد و تصاویر کربلاست که به‌صورت مشترک با عراق در فهرست آسیا ـ اقیانوسیه در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

جالب است بدانید بسیاری از مراکز و نهادهای اسنادی کشور؛ از جمله مرکز اسناد وزارت خارجه در قالب نهادی تحت عنوان مجمع مراکز و کانونهای اسنادی کشور یا «مهتاب»، با نظارت سازمان اسناد و کتابخانه ملی با یکدیگر همکاری می‌کنند که مراجعه به آنها برای دوستداران و پژوهشگران اسناد تاریخی قطعا بسیار ارزشمند خواهد بود.