English
«التفهیم» پاسخ به دختر پرسشگر
آیسان زرفام
در روزگاران دور در بسیاری از سرزمین‌ها و در روزگار ما همچنان در برخی مناطق، زنان را سزاوار اندوختن دانش نمی‌دانستند و نمی‌دانند، اما این راه‌و‌رسم انسان‌های خردمند هیچ روزگار و سرزمینی نبوده و نیست؛ چنان که ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی در اوایل سده پنجم هجری قمری کتاب «التفهیم» را برای ریحانه، دختر نوجوان جویای علمی که پرسش های زیادی از او داشته، می‌نویسد.
کتاب التفهیم که اسم کامل آن «التفهیم لاوائل صناعه‌التنجیم» است، تنها کتاب ابوریحان بیرونی به زبان فارسی و همچنین اولین کتاب فارسی‌زبان در زمینه ستاره‌شناسی، هندسه و حساب به‌شمار می‌آید.
ابوریحان بیرونی این کتاب را به‌صورت سوال جواب نوشته و در آن مفاهیم مهم این علوم را به زبانی بسیار ساده مطرح کرده تا برای یک دانش‌آموز نوجوان قابل فهم باشد:
«سپیده و شفق چیست؟ شب به حقیقت بودن ماست اندر تاریکی سایه زمین، چون آفتاب از ما غایب باشد زیر افق؛ و چون نزدیک آید به برآمدن آن، شعاع‌های او را که گرد بر گرد سایه است، نخست ببینیم؛ و آن سپیده بود به مشرق که طلایه آفتاب است؛ و شفق سوی مغرب ساقه شعاع آفتاب است از پس او. اما به مشرق نخست سپیدی برآید از پس سحر، دراز بدیدار و تیزسر و به بالا؛ و او را صبح دروغین گویند که بر وی هیچ حکم نبندد اندر شریعت؛ و او را به‌دنبال گرگ از بهر درازی و باریکی و راستی تشبیه کنند؛ و دیر نماند این صبح. آنگاه از پس او سپیده دمد بر پهنا و بر افق بپراکند؛ و وقت نماز بامدادین ازوست؛ و حرام شدن طعام بر روزه‌داران آنگاه بود؛ و از پس آن افق سرخ شود، چون آفتاب نزدیک آید و روشنایی او بر آن تیرگی‌ها افتد که نزدیک زمین‌اند از بخار و ز گرد. و…»
نسخه‌ای ازاین کتاب ابوریحان بیرونی، در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۸۸ به شماره ۱۰۱۲ در فهرست آثار حافظه تاریخی ایران به ثبت می‌رسد و همین نسخه در خرداد ۱۳۹۰ در فهرست آثار حافظه جهانی یونسکو جای گرفت.
نسخه ثبت‌شده از «التفهیم» در یونسکو که به شماره ۲۱۳۲ در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود، به سال ۵۳۷ قمری و به قلم «محمد بن جورابی» کتابت شده و در حقیقت قدیمی‌ترین و سالم‌ترین نسخه موجود از این کتاب است که در سال ۱۳۱۶ توسط مدیران وقت کتابخانه مجلس خریداری شد.
در زمان خرید این کتاب و قیمت‌گذاری آن که در عصر روز یکشنبه ۲۳ آبان ۱۳۱۶ انجام شده، «محمدعلی فروغی» (ذکاءالملک)، «ابراهیم حکیم الملک»، «مرآه‌الممالک»، «دکتر قاسم غنی»، «مخبر فرهمند»، «محمدعلی تربیت» و «یوسف اعتصامی» (اعتصام‌الملک) حضور داشتند و این نسخه «التفهیم» را در آن زمان به قیمت ۲۰۰ تومان برای کتابخانه مجلس خریداری کردند.
بعدها استادان مهم این حوزه از جمله «جلال‌الدین همایی»، تاریخ‌نگار و ادیب برجسته نیز اصالت و اعتبار این نسخه را بررسی و تایید می‌کنند. به گفته «همایی» این کتاب معتبرترین سند قدیم علمی و ادبی فارسی بعد از اسلام و صحیح‌ترین ماخذ چند شعبه از فنون ریاضی از بزرگ‌ترین استادان فن و گرانبهاترین گنجینه انباشته از لغات و اصطلاحات و تعبیرات کهنه و اصیل فارسی است و به‌ویژه درباره تاریخ و آداب و رسوم و ایام معروفه و طرز گاه‌شماری ایرانیان مطالب مهمی دارد که جز در آثار ابوریحان یافته نمی‌شود… و در میان کتب موجود نثر فارسی کتابی که دارای چند خصیصه قدمت و صحت و جامعیت و بلاغت ادبی باشد، به‌جز کتاب «التفهیم» سراغ نداریم.
از جمله دیگر نکات مهم در مورد این کتاب، نام بردن از خلیج فارس با عنوان دریای پارس در این کتاب و همچنین اشاره به برخی جشن‌های ایرانی همانند مهرگان است.
از این کتاب نسخه‌هایی به زبان عربی نیز وجود دارد که قدیمی‌ترین آنها در ایرلند نگهداری می‌شود.
«التفهیم» به زبان‌های انگلیسی، ایتالیایی، آلمانی، روسی و تاجیکی نیز ترجمه شده است.
«و این یادگار همچنین کردم مر ریحانه بنت‌الحسین الخوارزمی (بنت‌الحسن الخوارزمیه) را که خواهنده او بود بر طریق پرسش و جواب دادن، بر رویی که خوب‌تر بود و صورت بستن آن آسان‌تر و ابتدا کردم به هندسه پس به‌شمار، پس به صورت عالم، پس به احکام نجوم، ازیراک مردم، نام منجمی را سزاوار نشود، تا این چهار علم را به تمامی نداند.»
- دسته‌بندی‌ها: مهرپارسه , میراث فرهنگی
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است