English
پرندگان؛ معنا و اسطوره
محمدرضا رکنی، کارشناس پژوهشکده باستان‌شناسی
از یک پوسته محافظ بیضی‌شکل ساده، جانوری پدید می‌آید که قوه تخیل و احترام آدمی را برانگیخته، رمز پرواز را به ما آموخته و در اسطوره‌ها و افسانه‌ها نقش مفهومی دارد. از زمان‌های بسیار گذشته انسان همیشه در این آرزو بوده است که همچون پرنده پرواز را بیاموزد و از پهنه آسمان به اوج برسید. ۲۰۰ میلیون سال پیش از این شاید حشرات تنها موجودات پرنده در روی زمین بودند. سپس خزنده‌هایی پرنده به وجود آمدند که برخی بسیار غول‌آسا بوده‌اند. آنها در دوران مشهور دایناسورها پهنه آسمان را تسخیر کردند. البته نخستین پرنده پَرداری که می‌شناسیم آرکئوپتریکس است که در ۱۵۰ میلیون سال پیش می‌زیست. این پرنده جانوری مابین خزنده‌ها و پرنده‌های امروزی بود و روی شانه بال‌هایش چنگال داشت که البته بال‌ها پوشیده از پر بوده‌اند. از آن زمان تاکنون بیش از هشت هزار و ۵۰۰ گونه پرنده به وجود آمده و در سطح کره زمین پراکنده شده‌اند؛ از جغد برفی نوار قطب شمال تا شترمرغ‌های بزرگ‌جثه آفریقا تا پنگوئن‌های امپراتور قاره جنوبگان. تنوع گونه‌ها در پرندگان بسیار زیاد است.
نشانه‌های آشکار تاریخی
«چغامیش» در جنوب غربی ایران یکی از مهم‌ترین استقرارهای انسانی در دشت شوشان از هزاره ششم پیش از میلاد تا دوره اشکانی است. این محوطه بیشتر پیش از تاریخی، بارها مورد توجه باستان‌شناسان و کاوشگران قرار گرفته است. داده‌های فراوان سفالین، استخوان، مفرغ و مانند آن حکایت از شهری بسیار متمرکز و سازمان‌یافته در پیش از تاریخ و به‌خصوص هزاره چهارم پیش از میلاد دارد. داده‌های استخوانی به‌دست آمده از چغامیش نشان می‌دهند که ساکنان شهر عموما از دام اهلی مانند گاو، بز و گوسفند به‌منظور تغذیه استفاده کرده‌اند. روی یکی از قطعه سفال‌های به‌دست آمده که تاریخ تقریبی هزاره ششم پیش از میلاد برای آن پیشنهاد شده است، نقش پرنده‌ای دیده می‌شود که دارای ویژگی‌هایی چون گردن دراز، پاهای بلند و نمایان و کشیده، بال‌های پرنده نیمه‌باز و با شاه‌پرهایی با فاصله از هم و همچنین، منقار کشیده و ضخیم است. از میان راسته‌های پرندگان ایران در منطقه، تنها راسته لک‌لک‌سانان دارای این ویژگی‌هاست. لک‌لک‌سانان پرندگانی سنگین و بزرگ‌جثه هستند که پرواز آرامی دارند. معمولا هنگام پرواز می‌توان پاهای بلند و کشیده این جانوران را در زیر بدن به‌خوبی تشخیص داد. علاوه بر آن بال‌ها تقریبا همیشه باز هستند و شکاف میان شاه‌پرهای بال نمایان است. این ویژگی برای استفاده بهتر از جریانات هوای گرم به کار می‌آید. حالت بال‌های نیمه‌باز زمانی است که پرنده تازه از روی زمین برخاسته یا در حال فرود آمدن است.
از همین محوطه و دوره شوشان میانه (حدود هزاره پنجم پیش از میلاد) بخشی از بدنه یک ظرف شکسته به دست آمده که نقش اصلی روی بخش بیرونی ظرف ترسیم شده و نقش آن شامل مجموعه‌ای از پرندگان روی نوارهایی مستقیم است که آنها نیز روی نوارهایی موجی‌شکل نقش شده‌اند. ویژگی‌های نقش پرنده، بدن بیضی‌شکل و کوتاه، گردن بلند و کشیده، منقار متمایل به پایین و ضخیم و یک جفت پای کوتاه و ضخیم است. ویژگی‌های اشاره‌شده به پرندگانی از خانواده پلیکان‌سانان بسیار نزدیک است. امروزه در منطقه چهار گونه مهاجر یافت می‌شوند که از دو تیره «پلیکانیان» و «باکلان‌ها» هستند. باکلان‌ها بدنی دوکی‌شکل دارند و به‌دلیل اینکه پرهایشان به‌طور کامل ضد آب نیست، پس از غواصی بال‌ها را در برابر جریان هوا قرار می‌دهند تا خشک شوند. اما در اینجا صحنه متفاوت است. این پرندگان به‌صورت گروهی ترسیم شده‌اند. حرکت گروهی بیشتر متعلق به پلیکان‌هاست. به‌ویژه که به نظر می‌رسد این دسته در ساحل رودخانه دیده می‌شود.
در ظرف‌های دیگر از چغامیش و مربوط به ۴۵۰۰ پیش از میلاد (سوزیانای جدید) نمونه نقش‌هایی از پرندگانی با بال‌هایی گشوده، شاه‌پرهایی نمایان، بدن پهن و گردن و منقار بلند دیده می‌شوند. بال باز و تصویر از روبه‌روی پرنده می‌تواند نشانگر این مساله باشد که پرنده بال‌هایش را که کاملا ضدآب نیستند، در معرض هوا قرار داده تا خشک شوند. چنین مناظری امروزه نیز به‌وفور در کنار رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان مشاهده می‌شود. بنابراین احتمالا این نقوش مربوط به باکلان‌ها هستند. نقش پرندگان کنار آبزی یا آبزی مانند لک‌لک‌ها و حواصیل‌ها نیز از محوطه‌های مشابه (شوش) به دست آمده‌اند.
در دوره تاریخی پس از آن مانند عیلام میانه، نقش پرنده‌ها تنوع بیشتری پیدا کرده و پرندگان شکارچی (عقاب) را شامل می‌شود. نقش این پرنده از روی مهرهای استوانه‌ای محوطه تاریخی چغازنبیل به دست آمده، در همین محوطه است که مجسمه‌ای بزرگ از جانوری افسانه‌ای با ترکیب شیر ـ دال به دست آمده است. به‌تدریج نفوذ پرندگان اسطوره‌ای در یافته‌های باستان‌شناسی بیشتر به چشم می‌خورد، اما همچنان از نقوش واقع‌گرایانه نیز استفاده می‌شود. ظاهرا این مساله بیشتر به نقش آیینی ظرف در فرهنگی که در آن ساخته شده، بازمی‌گردد. برای مثال در دوره بعدی (عیلام نو) و از محوطه تاریخی ارجان ظرفی برنزی به دست آمده که روی آن نقش شترمرغ به‌صورت واقع‌گرایانه دیده می‌شود. نقوش به دست آمده از پرندگان تنها به محدوده جغرافیایی استان خوزستان وابسته نیست و این یکی از مثال‌های کارآمده در تسلسل استفاده از نقش پرنده بود. در میان یافته‌های باستانی از محوطه‌ای مانند جیرفت نیز نقش پرندگان شکارچی (عقاب) دیده می‌شود. اما تفاوت در این است که استفاده از نقش پرندگان در جغرافیای سرزمین ایران پیوند مستقیم دارد. در هر پهنه جغرافیایی پرندگانی که راسته آنها بیشتر مشاهدات را دارد، دیده می‌شوند. در مناطق شرق و جنوب شرق ایران بیشتر پرندگان شکارچی هستند که تصویر شده‌اند و در بخش‌های جنوب غربی بیشتر پرندگان آبزی یا کنار آبزی. حتی در بخش‌های شمالی ایران نیز نقوش پرندگان متنوع است. بنابراین استفاده از نقش پرنده به فراوانی مشاهده گونه‌ها یا باور فرهنگی آن مربوط می‌شود. در بیشتر اسناد و نقاشی‌های دوره اسلامی پرندگانی نقش شده‌اند که ساکن دشت و بوته‌زار بوده و از راسته گنجشک‌سانان هستند. بخشی برآمده از روایت و داستان‌ها (مانند کلیله و دمنه) هستند. برخی شکل اسطوره‌ای (سیمرغ) دارند و برخی گونه‌ها (کبک و دراج) در نخجیرگاه‌ها یافت می‌شوند. اشاره شد که در میان آثار باستانی نقوشی ترکیبی از شیر ـ پرنده، انسان بالدار، بز بالدار و حتی اسب بالدار نیز یافت می‌شوند که ریشه در نگرش انسان به پرواز پرندگان دارند.
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است