نگاه ماه

بنیاد مستضعفان و میراث فرهنگی

چشم های بسته دفینه و مرواریدهای ریخته

مریم اطیابی

بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی موسسه عمومی است که بنا به فرمان امام خمینی (ره) خطاب به شورای انقلاب با اموال مصادره‌شده خاندان پهلوی، وابستگان آنها و برخی سرمایه‌داران با هدف کمک به مستضعفان و نیازمندان در تاریخ ۹ اسفند ۱۳۵۷ تأسیس شد. این موسسه غیردولتی حلقه واسطی است تا آنچه از این اموال مصادره شده تبدیل به بودجه و اعتباری شود که به مصرف امور مستضعفان برسد. اما در این بین بناهای تاریخی ارزشمند و اموال فرهنگی- هنری نفیسی وجود دارد که به دلیل همان ذات ارزشمند خود قابلیت خریدوفروش یا دخل‌و‌تصرف به قصد تخریب یا نوسازی از آن وجود ندارد چراکه اگرچه این اموال در مصادره این بنیاد است اما به همه مردم ایران در زمان کنونی و آینده تعلق دارد.

سازِ ناکوک «دفینه» بی‌ «کمونه»

موزه دفینه مشهور به موزه پول را «نظام عامری» و شرکایش «کمال کمونه» و «هرمزدیار خسروی» از مهندسان و پیشروان مکتب «فرانک لوید رایت» به منظور راه اندازی سوپر مارکت در سال ۱۳۵۷ ساختند. این بنا در مقطعی تبدیل به موزه دفینه و بعدتر موزه پول شد. ساختمان دفینه نخستین بنای پیش‌ساخته‌ای است که نمای آن یک‌تکه قالب‌بندی‌شده و مبتنی بر احترام به طبیعت ساخته شده است. سال ۱۳۸۵، موزه پول به ارم منتقل شد. سپس به گفته‌ بنیادی‌ها ۵۰ درصد فضای این سازه، اوایل دهه ۹۰ در اختیار بانک سینا قرار گرفت.

باوجوداین، از تابستان ۱۳۹۵ صدای بیل مکانیکی و پتک از داخل ساختمان دفینه به گوش رسید. مسئولان بنیاد اعلام کردند بر اثر کمانش ستون‌های ساختمان هرلحظه احتمال ریزش آن وجود داشت و به همین دلیل با استحکام‌بخشی بنا تصمیم گرفته شد فقط جداره بنا حفظ شود و با ساخت‌وسازی جدید طرح تجمیع سه موزه در این بنا شکل گرفت. از آن‌جا که این بنا هنوز ثبت ملی نیست به لحاظ قانونی نمی‌توان بابت دخل‌وتصرف در آن از بنیاد شکایت قانونی کرد.

اما بار دیگر ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۶ ساختمان دفینه خبرساز شد. کمال کمونه تنها بازمانده تیم طراحی ساختمان، گرچه کمانش ستون‌های ساختمان را تأیید کرد اما درعین‌حال گفت که صرفاً چندین‌بار از او درخواست‌شده در جلساتی دلایلش را برای جلوگیری از تخریب بنا توضیح دهد و او نه طرح را دیده و نه می‌داند چه کسانی در حال انجام پروژه استحکام‌بخشی و ساخت‌وساز در دفینه هستند. پس از تخریب بافت داخلی و حفظ جداره بیرونی، سازمان میراث فرهنگی خبر از ثبت اضطراری بنا می‌دهد و بنیادی‌ها هم می‌گویند پس از انجام پروژه درصدد ثبت این بنا بودند!

ادعای عجیب برای نیاوران و سعدآباد

اواخر فروردین امسال، خبر از تلاش بنیاد مستضعفان برای تملک کاخ‌های نیاوران و سعدآباد آمد. به این ترتیب که بنیاد به دادگاه شکایت برد و دادگاه بدوی هم به نفع بنیاد مستضعفان و مالکیت آن بر این دو کاخ رأی داد، آن هم درحالی‌که مسئولان میراث فرهنگی می‌گویند: «کاخ‌موزه‌های سعدآباد و نیاوران در دوران پهلوی به وزارت دربار تعلق داشته و با هزینه بیت‌المال ساخته شده است؛ بنابراین جزو اموال خاندان پهلوی به‌ حساب نمی‌آید و به بیت‌المال تعلق دارد و به‌ استناد فرمان حضرت امام خمینی(ره) مورخ ١٣/١٢/١٣۵٧ مالکیت این دو کاخ برعهده دولت است.»

انتشار این خبر با واکنش افکار عمومی از جمله بیش از ۴۲۰ نفر از فعالان معماری و شهرسازی روبه‌رو شد. در این بین برخی حقوقدانان، نمایندگان مجلس، اعضای شورای شهر و کارشناسان میراث هم نسبت به این ادعا واکنش نشان دادند و مالکیت این دو کاخ را حق مسلم میراث عنوان کردند. سرانجام بنیاد تحت فشار افکار عمومی نامه‌ای را منتشر کرد و خواستار آن شد که با توجه به صلاحیت ذاتی قوه قضاییه تا صدور حکم قطعی درباره موضوع مطروحه، از چاپ‌ و نشر هرگونه مطلب خلاف واقع که موجب تشویش اذهان عمومی است، از سوی رسانه‌های جمعی اجتناب شود.

فروش بدون استعلام هتل گچسر

خبر فروش کاخ رضاشاهی در گچسر (در مسیرجاده‌ای کرج به چالوس)، هم اوایل اردیبهشت خبرساز شد. ۱۳۱۷، همزمان با ساخت تونل کندوان، رضاخان در روستای خوش آب‌وهوای گچسر کاخی برای خود ساخت تا با اقامت در آن بتواند از نزدیک، شاهد فعالیت ساخت تونل باشد. همچنین نزدیک این کاخ، هتلی هم برای اقامت مهندسان سازنده تونل ساخته شد. این کاخ در ۱۳۸۱ ثبت ملی شد. گچبری‌ها و شومینه‌های تزیین‌شده با سقفی که بیش از سه متر ارتفاع دارد و پنجره‌های بلند آن چشم‌انداز زیبایی را به وجود آورده‌اند. ۲۰ سال پس از ساخت کاخ و هتل یادشده، یعنی ۱۳۳۷ هتلی دیگر با معماری جدیدتر به این مجموعه اضافه شد که اکنون کل مجموعه به‌عنوان هتل گچسر شناخته می‌شود و بنیاد مستضعفان اداره آن را تا چند ماه پیش بر عهده داشت. بنیاد مستضعفان مقدمات فروش این کاخ را در تابستان پارسال به پایان رساند و مالک خصوصی برنده مزایده اواخر سالِ هتل، رستوران و کاخ شاهی را در اختیار گرفت و مسئولان سازمان میراث فرهنگی اردیبهشت ۹۶ از فروش ۱۵ میلیارد تومانی این اثر ثبتی خبردار شدند.

بر اساس ماده ۵۶۵ قانون تعزیرات اسلامی، مالک اثر ثبت ملی پیش از فروش باید به سازمان میراث فرهنگی اطلاع دهد تا خریدار از ضوابط اثر ثبتی از جمله ممنوعیت دخل و تصرف در ملک بدون مجوز سازمان میراث مطلع شود. این در حالی است که نه‌تنها بنیاد مستضعفان به سازمان میراث فرهنگی اطلاع نداده بلکه از پارسال مالک جدید از این مکان برای اقامت مسافران، بدون توجه به ضوابط میراث بهره ‌جسته است. گزارش کارشناسان میراث فرهنگی اما حکایت از آن داشت که این بنای تاریخی از سال‌ها پیش بدون مجوز سازمان میراث فرهنگی به مرکز اقامتی تبدیل شده و تمام اقداماتی که در آن صورت گرفته دخل‌وتصرف‌هایی است که با قوانین و ضوابط میراث فرهنگی مغایر است.

کاخی که مرواریدهایش نابود شد

کاخ مروارید در کرج محل زندگی شمس پهلوی بوده که  سازه آن به شکل یک سفره‌ماهی دربرگیرنده صدف، طراحی و در سال‌های ۴۵-۴۷ ساخته شده است. این کاخ نیز پس از پیروزی انقلاب، به مالکیت بنیاد مستضعفان در آمد. ۱۵ سال بعد بنیاد مستضعفان  بدون هیچ مرمتی این کاخ را به بنیاد تعاون سپاه فروخت. آن‌ها هم تا ۱۳۸۲ از این محل به عنوان مجتمع اردویی – تفریحی شهید فهمیده استفاده می‌کردند .سپس به مدت ۱۰ سال این مکان که در ۱۳۵۷ ثبت ملی شده بود به حال خود رها شد و مردم از دسترسی به آن محروم شدند. پس از آن بنیاد تعاون سپاه تصمیم گرفت مابه‌ازای هزینه‌ صدور مجوزِ ساخت‌وساز در حدود ۸۰ هکتارِ از این مجموعه۱۱۲ هکتاری، ساختمان‌های مسکونی مجموعه‌ کاخ شمس را به شهرداری بسپارد. موضوع تغییر کاربری بخشی از اراضی این کاخ و ساخت ۷۵۰۰ واحد مسکونی در این مجموعه با واکنش شدید مردم و رسانه‌ها روبه‌رو شد. از سویی شورای عالی شهرسازی با این اقدام، مخالفت کرد و درنهایت مصوبه کمیسیون ماده پنج مبنی بر تغییر کاربری اراضی این کاخ ابطال شد. سرانجام  در ۱۳۹۳ اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان البرز توانست با رأی دادگاه ۲۷ هکتار از این اراضی از جمله مجموعه ۲۵۰۰ متری کاخ مروارید را پس بگیرد.

در حال حاضر تا مشخص‌نشدن مالکیت قطعی آن سازمان میراث فرهنگی بودجه‌ای برای مرمت این مجموعه اختصاص نمی‌دهد. اما  کاخ مروارید ۲۷ هکتار نیست و کل فضای سبز، دریاچه‌های مصنوعی و سایر بناهای اطراف این مجموعه ۱۱۲ هکتاری را شامل می‌شود. در حال حاضر طبق نظر کارشناسان، بیش از ۵۰ میلیارد تومان اعتبار برای مرمت این کاخ نیاز است.