هنری که صلابت کاشی را می‌شکند

«معرق‌کاشی» دیروز؛ «کاشی شکسته»‌ امروز

ریحانه جاویدی

چشم ایرانیها به زیبایی کاشیکاریهای رنگارنگ آنقدر خو گرفته که در گذر از سنت به مدرنیته دل کندن از آن را تاب نیاوردند و هنر معرق‌کاشی که یکی از سخت ترین تکنیکهای کاشیکاری به‌شمار می‌رود را با خود به زندگی امروزی آوردند؛ اگرچه دیگر خبری از طرحهای ختایی و اسلیمی معرق کاشی مانند آنچه در دورانهای اوج این هنر و در قرنهای گذشته رایج بود،‌ نیست و طرحهای امروزی،‌ مدرن و فانتزی جایگزین آن شده است. زیبایی کاشیکاریهای مسجد کبود تبریز یا کاخ نیاوران که هر دو با تکنیک معرق‌کاشی تزئین شده‌اند، هنوز هم چشمنواز است، اما این سبک از کاشیکاری امروزه به عامترین شکل و با نام «‌کاشی شکسته»‌ هنوز هم زینت‌بخش خیابانها است و از چند سال قبل در بزرگراهها و دیوارهای شهرهای بزرگی چون تهران و شیراز دوباره جان گرفته است که ریشه در همان هنر دیرینه استادکاران معرق‌کاشی ایران دارد.

هنری که همه شهرهای ایران را درنوردید

قدمت معرق‌کاشی به قرن چهارم هجری و دوره سلجوقیان می‌رسد، اما چهار قرن بعد؛ یعنی در قرن هشتم هجری هنرمندان معرقکار از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند و موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آنها تشکیل می‌شد، کوچکتر کنند. از طرف دیگر ارزانی صنعت کاشیکاری در این قرن سبب شد توجه به آن بیش از پیش رونق گیرد، اما تحولات هنر معرق‌کاشی به همین قرن محدود نشد و در قرنهای بعدی یعنی در قرنهای ۹ و ۱۰ هجری به روشهای شرقی خود رسید. در این دوره مراکز مهم معرق‌سازی در شهرهای اصفهان، یزد، هرات و سمرقند ایجاد شد. اگرچه کمتر شهری است که ردی از معرق‌کاشی بر گنبدها و ستونهای بناهای تاریخی‌اش یافت نشود، اما در اصل باید گفت که مرکز اصلی این کار در دوران صفوی اردبیل بود و یکی از قدیمیترین این آثار را می‌توان مسجد کبود تبریز دانست. بعدها با تغییر پایتخت از اردبیل به اصفهان، این هنر نیز همانند هنرهای دستی دیگر به دستور شاه به اصفهان منتقل شد و شروع به ساخت بناهای تاریخی چون میدان نقش جهان کردند. علاقه ایرانیها به شکوه کاشیکاری بر دیوار بناهای تاریخی با گذر زمان متوقف نشد و دوره معاصر هم استادکاران بنامی مانند «ابراهیم کاظم‌پور» هنر پیشینیان را زنده نگه داشته که اوج تلاش او در کاشیهای معرق کاخ نیاوران مشهود است.

هنر معرق‌کاشی در واقع ساخت یک تصویر یکپارچه با استفاده از قطعه‌های تراشیده‌شده کاشی است که نقوش مختلف را از رنگهای متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرار داده و به شکل قطعاتی بزرگ درآورده و روی دیوار نصب می‌شود. این نقوش گاهی از نقشهای گره‌کشی و گاهی از نقشهای مختلف مانند گل و بوته، اسلیمی، ختایی یا خطوط مختلف تشکیل شده و در معماری ایرانی یکی از اصلیترین روشها برای زینت بخشیدن به آثار معماری است.

چرا این هنر را معرق‌کاشی می‌نامند؟

استادکاران این هنر معتقدند، معرق اسم مفعول از کلمه عرق به معنی رگه و ریشه است و کاشی معرق در اصطلاح به نوعی از کاشی اطلاق می‌شود که تکه‌های کاشی پس از تراش خوردن طبق طرح در کنار هم جفت می‌شوند و طرح اصلی را تشکیل می‌دهند. در واقع ‌جای آنکه از یک کاشی یک‌تکه استفاده شود، رگه‌هایی از خرده‌کاشیها کنار هم می‌نشینند تا طرح کامل شود. آنها معتقدند این سبک از کاشیکاری، دشوارترین تکنیک در میان انواع متفاوت کاشیکاری ایرانی به‌شمار می‌رود و به‌طور متوسط برای ساخت هر متر مربع کاشی معرق در یک طرح متوسط ۸۰ ساعت نیروی استادکاری نیاز است.

اگرچه در گذشته از کاشی معرق در طرح و نقشهای ختایی و اسلیمی در محراب،‌ سردر،‌ گنبد و گلدسته مساجد استفاده می‌شده، اما امروزه دیگر این طرحهای سنتی جایی در این تکنیک ندارد و معرق‌کاشی هم مانند بسیاری از هنرهای دیگر دستخوش تحولاتی شده است. معرق‌کاشی با نام «‌کاشی شکسته» به گوش هنرمندان امروزی آشنا است و جای محراب و گلدسته مساجد روی برخی از دیوارهای شهرهای بزرگ دیده می‌شود. طرحهای آن هم حاکی از برخی طرحهای فانتزی و مدرن است که تفاوت فاحشی با نوع سنتی این هنر دارد.