English
گفتگو با معاون ارشد بخش هنر اسلامی موزه لوور
مرجان حاجی‌رحیمی
تابستان است و موزه «لوور» بیش از سایر فصلهای سال، شلوغ. صف بازدیدکنندگان تا وسط حیاط آمده و بازدیدکنندگان با صبوری منتظرند تا بتوانند بلیت ورودی را تهیه و ماجراجویی در تاریخ کشورها را آغاز کنند. اما برای رفتن به بخش اداری و پژوهشی باید از در «پاویون مولیه» وارد شد. دو نگهبان جلوی در ورودی ساختمان نشسته‌اند و اطلاعات هرکسی را که بخواهد وارد این بخش شود، بررسی می‌کنند. بعد از احراز صلاحیت، راهنمایی همراه می‌آید تا از آسانسور کوچک و قدیمی به محل قرار برسید. بخش اداری، راهرویی کم‌عرض و بلند، با دیوارهایی خردلی ـ نارنجی و اتاقهای متعدد در کنار هم است که هر یک دفتر کار یک پژوهشگر است. اتاق «گوانل فلینگر»، معاون ارشد بخش هنر اسلامی موزه لوور نیز یکی از همین اتاقهاست؛ اتاقی که با تصاویری از ایران تزئین شده و روی میز پذیرایی، سوهان و گز ایران به چشم می‌خورد. فلینگر، هماهنگ‌کننده برای برگزاری نمایشگاه آثار قاجاری به نام «امپراتوری گلهای سرخ» در شعبه شهر «لانس» لوور است و به همین بهانه گپی کوتاه با او داشتیم.
*چند پرسش راجع به نمایشگاه قاجار در شعبه لانس دارم که همه را به‌ترتیب می‌پرسم. اول از همه، فکر می‌کنم که «امپراتوری گلهای سرخ» نخستین نمایشگاه هنرهای قاجار در موزه لوور باشد. درست است؟
بله، درست است.
*چرا موزه لوور این موضوع را انتخاب کرد و چرا این نمایشگاه در شعبه لانس موزه لوور برگزار شد؟
وقتی این سوژه را انتخاب کردیم، می‌دانستیم که پیش از این نمایشگاهی درباره هنر قاجار در فرانسه برگزار نشده است. از دوران قاجار تنها یک نمایشگاه خارج از ایران برگزار شد که در سال ۱۹۸۸ در آمریکا و بعدها در لندن تکرار شد و موضوع آن نقاشیهای سلطنتی قاجار بود. جز این، نمایشگاه دیگری با موضوع قاجار خارج از ایران برگزار نشده است. ایده ما این بود که همین سوژه خاص را انتخاب کنیم، چون این موضوع برای مخاطب فرانسوی و کلا اروپایی تازگی دارد.
و چرا لانس؟
ما به دلایل مختلف لانس را انتخاب کردیم. یکی فضای نمایشگاهی بود که خیلی بزرگ است و حتی از لوور پاریس هم بزرگتر است، بنابراین فضای بیشتری برای نمایش اشیا وجود دارد و سهولت استفاده یکی از دلایل انتخاب این موزه بود. دلیل دیگر موقعیت جغرافیایی لانس در شمال فرانسه و نزدیکی به مرز بلژیک است. ایرانی‌های زیادی در بلژیک، هلند و آلمان زندگی می‌کنند و به همین دلیل، بازدید از این نمایشگاه برایشان آسانتر بود.
*موزه لوور چطور اشیای مربوط به نمایشگاه «امپراتوری گلهای سرخ» را انتخاب کرد؟ می‌دانم که همه اشیا از موزه ملی ایران و کاخ گلستان ایران انتخاب نشدند.
در این نمایشگاه ما ۴۵۰ اثر را نمایش داده‌ایم که تعداد آن خیلی زیاد است. بیشتر آنها بر اساس یک ایده مشترک انتخاب شدند. در فرانسه وقتی از هنر قاجار حرف می‌زنیم، خیلی‌ها اعتقاد دارند که این هنر چیز جذابی ندارد. برای همین، ایده ما نمایش دادن اشیایی بود که بیشترین کیفیت و زیبایی را داشته باشند و از نظر هنری هم مهم باشند و آثاری را انتخاب کردیم که کیفیت بالا، امضا و تاریخ دارند و بیشتر به شاهان و شاهزاده‌ها تقدیم شده‌اند. در واقع ما تصمیم گرفتیم بهترین آثار ممکن را انتخاب کنیم.
*چند مورد از این آثار مربوط به مجموعه‌های خصوصی می‌شوند؟
ما اشیا را از مجموعه‌های خصوصی و عمومی و از موزه‌های بین‌المللی انتخاب کردیم. ۶۰ مورد از اشیا قرضی هستند که ۱۲ یا ۱۳ مورد آنها از مجموعه‌های خصوصی و بقیه از موزه‌های عمومی امانت گرفته شده‌اند. چند نمونه متعلق به موزه هنرهای اسلامی دوحه، موزه «آقاخان» تورنتو، موزه «ویکتوریا و آلبرت» لندن، کتابخانه بریتانیا، موزه ملی آکسفورد و مجموعه سلطنتی «ویندزور» هستند. در واقع ما از تمام موزه‌های مهم جهان کمک گرفتیم.
*موسسه «روشن» چطور؟ کمی در مورد آن توضیح بدهید، این موسسه یکی از حامیان مالی برگزارکننده این نمایشگاه است.
موسسه روشن یک موسسه آمریکایی است که از برنامه‌های فرهنگی مربوط به ایران حمایت مالی می‌کند. چند ایرانی آنرا تاسیس کرده‌اند و به همین دلیل علاقه زیادی به این نمایشگاه داشتند.
*قصد ندارید در آینده نمایشگاه «امپراتوری گلهای سرخ» را تکرار کنید؟
در یک جای دیگر؟ خیلی دوست داریم، اما کار آسانی نیست. یکی از مشکلات اساسی این است که بیشتر آثار کاغذ و پارچه هستند و باید در شرایط خاصی نگهداری شوند و زیاد هم نمی‌توان آنها را نمایش داد. باید خیلی احتیاط کرد و اگر قرار باشد نمایشگاه را جای دیگری تکرار کنیم، برخی از اشیا باید جایگزین شوند که البته کار آسانی نیست.
*می‌دانید چند نفر از این نمایشگاه بازدید کرده‌اند؟
از عدد دقیق آن اطلاعی ندارم، اما می‌دانم که نمایشگاه موفقی بوده است.
*آیا کارگاههایی هم برای پژوهشگران این نمایشگاه در نظر گرفته شده است؟
در حین این نمایشگاه یک همایش برگزار کردیم و ۱۴ نفر از پژوهشگران این حوزه از سراسر جهان دعوت شدند تا درباره موضوعات مختلفی مانند نقاشی، پارچه، فرش، سرامیک و غیره بحث کنند. این همایش خیلی جذاب بود و دستاوردهای آن به زودی منتشر خواهد شد. در واقع داریم به فاز بعد از نمایشگاه وارد می‌شویم که انتشار مطالب مرتبط با آن است.
*سال ۲۰۱۸ به‌عنوان سال قاجار انتخاب شده است. شما امسال یا سال آینده برنامه‌ای برای برگزاری نمایشگاهی مانند این ندارید؟
درباره هنر قاجار؟
*بله.
در حال حاضر برنامه خاصی نداریم، چون همین نمایشگاه خیلی بزرگ است. اما امیدواریم در چند سال آینده بتوانیم روی موضوعات کوچکتر تمرکز کنیم. همانطور که می‌بینید، این نمایشگاه موضوعات مختلفی را شامل می‌شود؛ از جمله نقاشی، دست‌نوشته، سرامیک، شیشه، فلز، پارچه، فرش و غیره. ما همه نوع آثار ممکن را جمع کرده‌ایم و احتمالا می‌توانیم نمایشگاههای کوچکتر هم برگزار کنیم. کوچکتر به این معنا که با عمق بیشتری به هر موضوع پرداخته شود.
*شما روی هنر قاجار کار کرده‌اید. به نظرتان آینده این هنر ایرانی چیست؟ بویژه در مقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه.
به نظر من مهمترین نکته این است که ایران زمان قاجار را با کشورهای دیگر مقایسه کنیم. من فکر می‌کنم که در قرن نوزدهم گرایشهای مشخصی وجود داشته است. صدالبته که می‌شود درباره اروپا، استعمار و انقلاب صنعتی و غیره حرف زد اما این گرایشها در ایران هم دیده می‌شدند. به نظرم نکته مهم همین است که شباهت میان این گرایشها را نشان بدهیم. موضوع فقط به تاثیرپذیری از اروپا برنمی‌گردد. معمولا همه فکر می‌کنند که اروپا تنها منشأ تاثیر در قرن نوزدهم بوده اما مساله اصلا تاثیر نیست، مساله گرایشها و جریانهای مشابه و موازی است. در واقع بحث اصلا تاثیر اروپا روی ایران نیست. درباره ژاپن هم اینطور نبوده است. مثلا در دوران «میجی»، همین گرایشها را در ژاپن می‌بینیم. توسعه ایران، ژاپن یا چین در جهان خاص بوده، بویژه در دنیایی که اروپا از تاثیرگذاران اصلی آن محسوب می‌شده، اما باز هم می‌شود گرایشهای مشابهی را پیدا کرد.
*مهمترین موضوع برای تحقیق درباره قاجار چیست؟ تمرکز شما روی کدام است؟
تمرکز من بیشتر روی پارچه و سرامیک است، اما محققان زیادی هستند که روی نقاشی کار می‌کنند. کار من بیشتر به پارچه و سرامیک مربوط می‌شود.
*جدیدترین اکتشافات در مورد عصر قاجار چه هستند؟
جدید از نظر روند تاریخی؟
*بله. جدیدترین داده‌هایی که درباره کل سلسله قاجار به دست آمده‌اند.
در دوران قاجار تکنیکهای تازه‌ای در مورد سفال و سرامیک دیده می‌شود، ولی سفال و سرامیک دنباله‌ای از پیشرفتهای نسل قبلی محسوب می‌شود و نمی‌توان تفاوتهای عمده‌ای پیدا کرد، اما نقاشی فرق می‌کند؛ در دوران قاجار، نقاشی پیشرفت فوق‌العاده‌ای داشت. در ابتدای این دوره نقاشی وجود داشت و بعدها پرتره و نقاشی رنگ‌روغن پیشرفت زیادی کردند. در پایان این دوره هم عکاسی را داریم که موضوع مهمی است. احتمالا آخرین پیشرفتهای این دوره مربوط به عکاسی است.
*فکر می‌کنم فقط پنج سال بعد از اختراع عکاسی، نخستین دوربین به ایران آمد.
بله. در اصل دو دوربین اول را ملکه «ویکتوریا» و تزار روسیه به محمدشاه هدیه دادند که این مربوط به قبل از سلطنت ناصرالدین‌شاه می‌شود. یعنی معرفی این هنر به ایران خیلی زود اتفاق افتاده است.
*حتما اطلاع دارید که در دوران قاجار، تعداد زیادی از دانشجویان ایرانی برای تحصیل هنر به فرانسه آمدند. به نظرتان هنر فرانسه چه تاثیری روی این دانشجویان داشت؟
من به دو تا از مهمترین‌ها اشاره می‌کنم. اول «ابوالحسن غفاری» که به فرانسه نیامد. او برای تحصیل لیتوگرافی به ایتالیا رفت و آنجا با نقاشیهای رنسانس روبرو شد. به نظرم همین آشنایی تاثیر زیادی روی نقاشیهای او گذاشت. نفر دوم هم برادرزاده او «محمد غفاری»، معروف به کمال‌‌الملک است که او هم به ایتالیا رفت و سپس به فرانسه آمد. او در مدرسه‌ای تحصیل کرد که از پنجره همین ساختمان قابل دیدن است (دانشسرای عالی هنرهای زیبای پاریس). به نظرم این آشنایی‌ها خیلی مهم و تاثیرگذار بودند.
*در دوران پهلوی هم دانشجوهای ایرانی برای آموزش هنر به فرانسه می‌آمدند. می‌دانید چند اثر مربوط به قاجار در موزه لوور وجود دارد؟
در مجموعه ما حدود ۲۵۰ اثر. چند اثر هم در همین اتاق هستند. یک مجموعه بزرگ نقاشی روی کاغذ هم داریم که بیشتر پرتره هستند. چند نمونه سرامیک هم داریم، اما مشکل سفال و سرامیک این است که موضوع شناخته‌شده‌ای نیست. پژوهشگران آنرا می‌شناسند، اما مخاطبان غربی اطلاع چندانی از آن ندارند. به نظرم قسمت اعظم مجموعه ما به قرن هجدهم برمی‌گردد، اما نمی‌شود گفت چند نمونه مربوط به دوران قاجار هستند. روند پیشرفت هنر چندان دقیق و مشخص نیست.
*در دوران قاجار، چند باستانشناس فرانسوی هم به ایران آمدند؛ مثلا مادام «دیولافوا» که در شوش کار کرد یا «آندره گدار» که موزه ملی ایران را طراحی کرد. برای همین می‌خواستم بدانم موضوع قاجار اهمیت ویژه‌ای برای این موزه دارد یا خیر.
ما مجموعه بزرگی از آثار قاجار نداریم. دوره مهم برای هر بخش فرق می‌کند و برای بخش ما، بیشتر قرن‌های ۱۲، ۱۳ و ۱۴ اهمیت دارند.
*برگزاری نمایشگاههای بیشتر درباره ایران عالی است، چون تصویر مثبتی را بازتاب می‌دهد. ممنون از وقتی که در اختیار ما قرار دادید.
من هم متشکرم.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است