English
ماجرای کشف و احیای فیلمهای قاجاری
مریم اطیابی
«پرده‌های جدید تماشایی سینماتوگراف که عوالم را بصورت حرکت و تجسم نشان می‌دهد، بتازگی وارد شده و در خیابان ناصری در یکی از مغازه‌های جناب تاجرباشی نشان داده می‌شود. مقدم آقایان محترم از یک ساعت بعدازظهر تا دو ساعت از شب گذشته در کمال احترام پذیرفته می‌شود.» این بخشی از اعلانیه چاپ‌شده در روزنامه صوراسرافیل، شماره ۲۶، پنجشنبه ۲۱ ربیع‌الاول ۱۳۲۶قمری، مطابق با ۱۹۰۸میلادی، صفحه ۸ است.
«مظفرالدینشاه» در فروردین سال ۱۲۷۹ از تهران به مقصد اروپا حرکت کرد و در این سفر بود که با سینما آشنا شد. در سفرنامه مظفرالدینشاه آمده است که شاه روز یکشنبه هفدهم تیر ۱۲۷۹ به اتفاق «میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشى» (پسر میرزا احمد صنیع‌السلطنه عکاسباشی دربار ناصرالدین‌شاه) به تماشاى دستگاه «سینموفتوگراف» و «لانترن ماژیک» رفته است. این حادثه پنج سال پس از رواج اختراع برادران «لومیر» در پاریس رخ داد (شاه این دوربین را اشتباها سینموفتوگراف مى‌نامید). شاه که در محل آبهای گرم معدنی «کنترکسویل» فرانسه با این اختراع آشنا شد، آنقدر مجذوب معجزه سینما شد که بلافاصله دستور داد میرزا «ابراهیم‌خان عکاسباشی» یک عدد از آن دستگاه را خریده و طرز کار آن را یاد بگیرد، تا بعنوان سوغات برای زنان حرمسرای خود ببرد.
جالب آنکه فیلم برای شاه چنان جذابیت داشت که مظفرالدینشاه خود تصمیم به ساخت فیلم گرفت و فیلمی از زندگی خواجه‌های دربار را کارگردانی کرد.
سینما در ایران ابتدا بین طبقه اشراف و درباریان رواج یافت و نخستین فیلمها از عروسیها، میهمانیها، جشنها، زندگی زنان حرمسرا، خواجگان، ختنه‌سوران، مسافرتهای شاه، شیرهای شاه در دوشان‌تپه و مراسم سینه‌زنی تهیه و در اندرونی و خانه‌های شاهزادگان به نمایش درآمد.
یکی از فیلمهای مستند و مهم بجای مانده از آن دوران، فیلم جشن روز عید گل، با حضور مظفرالدینشاه در بلژیک بود. جشن گل هر سال در شهر «اوستاند» بلژیک برگزار می‌شد و در روز سه‌شنبه بیست‌وسوم امرداد ۱۲۷۹، مظفرالدینشاه در این جشن شرکت کرد و عکاسباشی هم از او فیلم گرفت. دیری نپایید که سینما به میان مردم آمد و تا امروز در دل آنها ماندگار شد.
نخستین گام در عمومی شدن سینما در ایران را «ابراهیم‌خان صحاف‌باشی» برداشت که در خرداد ۱۲۷۶ با اجازه مظفرالدینشاه ایران را ترک کرد و پس از سفری طولانی و خریدن دستگاه نمایش فیلم به ایران بازگشت و در حدود مهرماه ۱۲۸۳ نخستین سالن نمایش فیلم را در لاله‌زار نو تاسیس کرد. پس از صحاف‌باشی، نوبت به «مهدی روسی‌خان» رسید و او نیز به سهم خود باعث رونق سینما در ایران شد. او پس از درگذشت مظفرالدینشاه و آغاز سلطنت محمدعلی‌شاه به مقام عکاسباشی دربار رسید و از جانب شاه لقب روسی‌خان گرفت.
کجاست آن فیلمها؟
اما آیا ردی از فیلمهای مظفرالدینشاه باقی مانده است؟ در سال ۱۳۶۲ از دفتر کاخ گلستان به دکتر «اکبر عالمی»، کارشناس سینما تلفن می‌زنند. در آن زمان هنوز تکنولوژی دیجیتال رواج پیدا نکرده بود و سینما در دنیای آنالوگ سیر می‌کرد. در آن تماس تلفنی زنده یاد «شهریار عدل» به عالمی می‌گوید که مقداری نگاتیو بزرگ فیلم و شیشه عکس از دوران قاجاریه در آرشیو عکاسخانه سلطنتی کاخ گلستان در ضلع غربی شمس‌العماره پیدا شده است. زنده یاد «بهمن جلالی»، عکاس سرشناس ایرانی هنوز در قید حیات بود. عالمی در آن زمان عکس و فیلمها را به لابراتوار مجهز تلویزیون برد. این در حالی است که نجات فیلمها شش ماه زمان لازم داشته است؛ چراکه پایه و اساس این فیلمها نیترات سلولز بود. عالمی و همکارش «دیگران تومانیان» پس از تلاش و شکستهای متعدد، به این فکر می‌افتند که فیلمها را در تاریک خانه روی کاغذ حساسی که کیفیت خیلی مرغوب دارد، بگذارند و روی آن شیشه‌ای قرار دهند که فیلم را فشار دهد تا کاملا با صفحه حساس تماس پیدا کند و از بالا به آن نور بتابانند. بنابراین فریم به فریم فیلمبرداری شدو فیلمها روی پایه استات سلولز آورده می‌شود. این فیلمها در سال ۱۳۶۲ در حضور «کامران شیردل»، یکی از بهترین فیلم‌سازان مستندساز و صاحب‌سبک در برنامه «آن روی سکه» شبکه ۲ به نمایش درآمد.
همت بالای عدل و عالمی برای احیای فیلمها در دورانی که سینمای ایران آنالوگ بود، بطرز شگفت‌آوری قابل تحسین است. عدل اما دست از تلاش نکشید. در آغاز دهه ۸۰، دورانی که تکنولوژی دیجیتال سینما آغاز شده بود، با قرض گرفتن فیلمها از «پروین صدر ثقه‌الاسلام»، مدیر وقت کاخ گلستان و سپردن سه‌ماهه فیلمها به فرانسویان، آنها را بصورت دیجیتال در‌آورد. این دومین تلاش برای نجات فیلمها بود تا دیگر نه خراشی روی آنها بیفتد و نه خطر پارگی تهدیدشان کند.
«هلن اسعدیان»، مدیر مرکز اسناد تصویری مجموعه کاخ گلستان در اینباره می‌گوید: «فیلمهای کاخ گلستان در دو سری جمعا در ۶۰ حلقه پیدا شد. سری نخست فیلمها به همت استاد شهریار عدل در مرکز سینمای فرانسه CNC که یکی از بزرگترین مراکز جهان بایگانی فیلم است، با توافق ضمنی و بصورت رایگان مرمت شد. اصل فیلمها در صندوقهای مخصوص نسوز و ضد ضربه در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۸۱ از مرکز سینمای فرانسه به سفارت جمهوری اسلامی در پاریس انتقال یافت و از آنجا پس از طی مراحل قانونی در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۸۲ مجددا در کاخ گلستان جا گرفت. این فیلمها در ۲۲ حلقه و شامل موضوعاتی چون مراسم رژه، سیاه‌بازی سپاهیان، عبور کالسکه مظفری، ورود اتومبیل مظفری، سواران در خیابانی مشجر، مراسم رسمی جمعیت در فضای آزاد، مراسم رژه با پرچم شیر و خورشید، مراسم بندبازی سپاهیان در برابر غرفه ایران با موضوع جشن گل «اوستاند» بلژیک (مهمترین فیلم موجود)، عمارت شمس‌العماره، عبور سواران از رودخانه، جمعی در صحرا، عبور جمعی از روی پل، صحن حضرت معصومه(س)، عبور شتران از آب، سواران در جنگل و غیره می‌شود. این فیلمها یک بار در موزه هنرهای معاصر به اکران عمومی گذاشته شد. در کاخ گلستان هم قسمتهایی از آن در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است.»
فیلمهایی که هنوز اکران نشده اند
به گفته اسعدیان سری دوم فیلمهای دوره قاجار در سال ۱۳۸۹ و در ۳۸ حلقه کشف شد که تاکنون مرمت نشده، اما در شرایط حفاظتی مناسبی قرار دارد.
کشف ناگهانی سری دوم حلقه فیلمها در یکی از انبارهای قدیمی عمارت خورشید توسط «سیدرضا رضایی»، کارشناس اداری و امور عمومی کاخ گلستان صورت گرفته است. به گفته این کارشناس در بررسی که در یکی از انبارهای موزه انجام شد، در یک جعبه که داخل آن، شیشه‌های عکاسی خام بود، این حلقه فیلمها پیدا شد و پس از تهیه صورتجلسه به واحد اسناد منتقل شدند.
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است