«وندیداد»؛ قدیمی‌ترین نسخه خطی اوستا

گنجینه خانواده زرتشتی یزدی ثبت شد

آیسان زرفام

«وندیداد» یکی دیگر از نسخه‌های خطی ایران است که در برنامه حافظه جهانی یونسکو در سطح منطقه‌ای (آسیا و اقیانوسیه) به ثبت رسیده است.

«وندیداد» ابتدا در سال ۱۳۸۹ در فهرست ملی برنامه حافظه جهانی جای گرفت و سپس در سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴) در اجلاس منطقه‌ای این برنامه، در فهرست حافظه جهانی آسیا و اقیانوسیه ثبت شد. این کتاب در مجموعه‌ دست‌نویس‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران نگهداری می‌شود و با شماره ۱۱۲۶۳ در آنجا به ثبت رسیده‌ است.

این نسخه دربردارنده چیست؟

نسخه خطی ثبت‌شده با نام وندیداد در برنامه حافظه جهانی در واقع بخشی از «اوستا» است.

اوستا کتابی متعلق به دوره باستان ایران است که بخشهای مختلفی را در خود جای داده و اگرچه کتابی برای پیروان دین زرتشت است، اما برای همه ایرانیان دربردارنده اطلاعات مهمی از گذشته آنها، زبانهای باستانی، آیینها، جشنهای باستانی و… است. اوستا پنج بخش دارد و بیشتر آن سروده‌ها و نوشته‌های زرتشت است و متعلق به سه هزار سال پیش است.

وندیداد تنها یک بخش از اوستای نوین است، اما از آنجا که در نسخه به جای مانده بیشترین سهم را دارد، این نسخه خطی با این نام شناخته می‌شود.

قسمتهایی از «ویسپرد» و «یسنا»، دو بخش دیگر اوستا، باقی این نسخه خطی بر جای مانده از اواخر قرن دهم خورشیدی را تشکیل می‌دهند.

این نسخه خطی ثبت‌شده، قدیمی‌ترین و کامل‌ترین نسخه به جای مانده نسبت به نسخه‌های مشابه است که شامل وندیداد، ویسپرد و یسنا می‌شود. این نسخه در یزد و در سال ۹۹۶ یزدگردی (۱۶۰۷ میلادی) یعنی حدود ۴۰۰ سال پیش نوشته شده و از نظر مطالعات زبان‌شناسی و خط بسیار اهمیت دارد؛ چراکه به سه خط «دین دبیره» (اوستایی)، «پهلوی» و «فارسی» نوشته شده است.

این نسخه که برای قرنها در یکی از خانواده‌های موبدان زرتشتی یزد نگهداری می‌شد، در سال ۱۳۸۰ به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران فروخته شد.

وندیداد، نوشته‌ای از مغهای دوره ماد

«زرتشت از اهوره‌مزدا پرسید:

ای اهوره‌مزدا! ای سپندترین مینو! ای دادار جهان اَستومَند! ای اَشَوَن!

تو – که اهوره‌مزدایی – جز من – که زرتشتم – نخست با کدام‌یک از مردمان، همپرسگی کردی؟

کدامین کس بود که تو دین اهوره و زرتشت را بدو فراز نمودی؟

اهوره‌مزدا پاسخ گفت:

ای زرتشت اشون!

جم هورچهر خوب‌رمه، نخستین کس از مردمان بود که پیش از تو – زرتشت – من – اهوره‌مزدا – با او همپرسگی کردم و آنگاه دین اهوره و زرتشت را بدو فراز نمودم.» (۱)

وندیداد بخشی از اوستای نوین است که در زمان ساسانیان گردآوری شده است. «آبتین ساسانفر»، پژوهشگر و مترجم سروده‌های زرتشت، در پیش‌گفتار کتاب «گاتاها سروده‌های آشو زرتشت» در مورد این بخش از اوستا اشاره کرده که بیشتر شامل احکام دینی پیش از زرتشت و ساخته و پرداخته مغهای دوره ماد است، اما از آنجا که پس از حمله اسکندر مقدونی اختلافات اجتماعی و دینی به‌تدریج میان مردم گسترده شد، برای از بین بردن این اختلافات و یکپارچه‌سازی، شاپور دوم گفت که همه از اوستایی که در دوره او گردآوری شده پیروی کنند.

وندیداد شامل ۲۲ «فرگرد» یا فصل است. در فرگردها به مسائلی همانند سرزمین آفریده اهورامزدا، فرمانروایی جمشید، قوانین پاک‌کردن آلودگیها، روابط زن و مرد و مواردی از این دست پرداخته شده ‌است.

ویسپرد؛ راهنمایی برای جشنهای آیینی

بخش دیگری از اوستای موجود، ویسپرد نام دارد که قسمتهایی از آن در نسخه خطی یادشده وجود دارد. «کورش نیکنام»، موبد زرتشتی، نویسنده و پژوهشگر فرهنگ ایران باستان در توضیح این بخش می‌گوید: «در ویسپرد، آنچه دارای ارزش ستایش و نیایش داشته، بیان شده و به نماد و نگهبان آن درود فرستاده شده است. در برخی از بخشها به جشنهای آیینی و زمان نیایش از بامداد تا شامگاه اشاره شده و آنچه در بخش سنتی مورد نیاز است، مانند «هوم»، «برسم»، «آبزور»، «میزد وبوی» و… نام برده شده، مورد ستایش قرار گرفته و خشنودی رد و سرور روحانی هر یک آرزو شده است. به عبارتی ساده‌تر ویسپرد سپاس‌نامه‌ای است که نیاکان خردمند ما برای بخشش‌های نیک اهورایی به پیشگاه آفریدگار سروده‌اند.»

ویسپرد را به‌ویژه در جشن‌های مذهبی مانند «شش گهنبار» سال می‌خوانند.

یسنا، نیایش و ستایش

یسنا قسمت دیگری از قدیمی‌ترین نسخه به‌جای‌مانده خطی اوستا را تشکیل می‌دهد. یسنا نیایش‌هایی در ستایش پروردگار و آفریده‌های نیک اوست. یسنا از مهمترین بخش اوستا و دارای ۷۲ هات است که ۱۷ هات از آنها را پیام آشو زرتشت (گات‌ها) تشکیل داده‌اند.