English
در روستای سُهیلی، جزیره قشم
عبدالرضا دشتی‌زاده، رئیس اداره میراث فرهنگی سازمان منطقه آزاد قشم
«کَم» در گویش محلی جزیره قشم به هرگونه شکاف و پناهگاههای درون کوه یا به‌طور کلی غارها گفته می‌شود و غار «کَم پیرزن» برای نخستین‌بار به‌دنبال فعالیتهای میدانی باستانشناسی در سال ۱۳۹۰ و با راهنمایی جامعه محلی روستای «سهیلی» شناسایی و با موافقت مسئولان محلی به‌عنوان یک غارموزه معرفی شد. مجموعه غار و پناهگاه صخره‌ای کم پیرزن در محله «کبله» (قبله) روستای سهیلی (سُهلی) در ۶۵کیومتری قشم قرار دارند. در این منطقه شش غار و پناهگاه صخره‌ای وجود دارد که همگی با عمق کم (حداکثر سه متر) و در یک کوه کم‌ارتفاع به نام «مغ سهیلی» قرار دارند، اما از بین این غارها تنها غار کم پیرزن بین مردم به شهرت رسیده است؛ چراکه تا ۸۰ سال پیش به‌عنوان سکونتگاه و انبار علوفه مورد استفاده قرار می‌گرفت. دهانه غار کم پیرزن که به‌صورت یک گودی است، عرض ۲/۲ متر، ارتفاع۲/۱ متر و عمق ۸/۲ متر دارد. در دیوارهای غار چندین حفره برای نگه داشتن فانوس، کتاب قرآن و دیگر وسایل زندگی ایجاد شده است. در محوطه داخلی غار قطعات شکسته «گُراشی» (نوعی خمره برای نگهداری گندم)، «حُب» (نوعی خمره برای نگهداری آب) و «جَهلِه» (نوعی کوزه برای حمل آب) وجود دارد.
آخرین ساکن غار چه کسی بود؟
«آمنه کمی» نام آخرین بازمانده از خانواده‌ای از روستای سهیلی است که حدود ۶۰ سال پیش با سه دختر و سه پسر خود در این غار زندگی می‌کرد. طبق گفته «محمدعلی احمدی»، نوه او، بعد از مرگ پدر آمنه این غار را خانواده آمنه به او دادند. آمنه کمی به خانه‌داری و همچنین دامداری مشغول بود. همچنین او در نخلداری نیز به شوهر خود کمک می‌کرد. پدر خانواده در تمام ساعت بیرون از غار مشغول به کار بود و تنها شبها برای استراحت به این غار برمی‌گشت. ماهیگیری از دیگر شغلهای این خانواده بود. آمنه حتی پس از اینکه فرزندانش ازدواج کردند نیز تا آخر عمر در این غار زندگی کرد. او در سال ۱۳۵۱ چشم از جهان فروبست و در قبرستان روستای سهیلی دفن شد. غیر از آمنه، برخی دیگر از اهالی روستای سهیلی نیز در بیش از ۲۰۰ سال پیش، به‌دلیل نداشتن خانه در این غار زندگی می‌کردند. حتی می‌توان گفت مجموعه غارهای کم پیرزن، هسته اولیه روستای سهیلی بوده است. محمدعلی احمدی به‌عنوان نوه آمنه و به‌همراه دیگر اعضای خانواده اشتیاق بالایی برای حفظ این غار دارند و در واقع مالکان واقعی این میراث اجدادی هستند که با مشاوره از این محوطه اجدادی خود حفاظت بیشتری خواهند کرد. این محوطه در صورت ساماندهی به‌وسیله بازماندگان این غار می‌تواند به یک غارموزه تبدیل شود. آنچه اهمیت دارد اینکه تمامی مراحل ساماندهی این غار باید با مشارکت نوادگان «آمنه کمی» صورت گیرد و مدیریت آن نیز به آنها سپرده شود.
ویژگی ساختاری کم پیرزن
ارتفاع کم نسبت به زمینهای اطراف، شیب ملایم دامنه روبروی غار، آفتاب و بادگیر بودن محوطه داخلی و وسعت مناسب از امتیازات کم پیرزن نسبت به دیگر غارها و پناهگاههای صخره‌ای اطراف روستای سهیلی است. دسترسی به غار آسان است و با آنکه این غار در ارتفاع کمتر از دو متر قرار دارد، آب باران وارد آن نمی‌شود. البته به‌دلیل شدت بالای تابش آفتاب طبق گفته نوه زنده‌یاد آمنه، در گذشته یک دیوار با ساقه درخت خرما ایجاد کرده بودند. بادهای خنک تابستانی نیز به درون غار باعث خنک کردن فضای داخلی غار می‌شود. به‌طور کلی کم پیرزن در تابستان نسبت به بیرون خنکتر و در زمستان گرمتر بوده است و در میان غارها و پناهگاههای صخره‌ای روستای سهیلی بزرگترین است و به همین دلیل مورد سکونت قرار گرفته است. در غارهای واقع در کوه «جَتان»و «آلوزنگی» در مجاورت روستای طبل در نزدیکی روستای سهیلی نیز دو خانواده از میناب در حدود ۹۰ سال پیش زندگی می‌کرده‌اند.
نشانه‌های باستانشناسی
از تغییرات ایجادشده در کم پیرزن می‌توان به ایجاد چندین حفره در دیوارهای محوطه داخلی و همچنین ساخت اتاق روبروی غار اشاره کرد. بدون شک حفر ترانشه‌های باستانشناسی باعث شناخت جنبه‌های مختلف فرآیندهای بشری در این محوطه می‌شود. مطالعه بقایای غذایی از استخوان ماهی و سایر آبزیان به‌عنوان مواد غذایی، بقایای معماری، یافته‌های سفال و دیگر مواد تاریخی باعث شناخت این فرآیند در این محوطه است. آنچه اهمیت دارد از این غارها بیشتر دامداران و شتربانها یا به گویش محلی «جت»ها استفاده می‌کردند که وضعیت معیشتی این افراد نسبت به سایر افراد روستا ضعیفتر بوده است.
در بررسیهای انجام‌شده از غارهای پارینه‌سنگی در استان فارس مانند دشتهای مرودشت، سعادت‌شهر و کازرون و همچنان غارهای دشت جم و ریز در استان بوشهر، روشن شد که دامداران محلی و عشایر به‌عنوان مهمترین گروه استفاده‌‌کننده از این محوطه‌ها مطرح هستند. البته بیشتر این غارها دارای بقایای پارینه‌سنگی بودند، ولی کم پیرزن تنها در دوران اخیر؛ آن هم به‌عنوان خانه مسکونی مورد استقرار قرار گرفته شده است. آنچه روشن است در هیچ‌یک از غارها و پناهگاههای صخره‌ای زاگرس جنوبی، تاکنون محوطه‌ای گزارش نشده که به‌عنوان خانه و آن هم بیش از ۲۰۰ سال مورد سکونت دائم قرار گرفته باشد. در واقع سکونت به‌عنوان خانه و محل زندگی برای مدت‌زمان طولانی از شاخصهای مردمنگاری کم پیرزن است. کم پیرزن خود می‌تواند مدرکی از تداوم استفاده از غارها تا دوران معاصر باشد.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است