مازندران، خاستگاه نساجی
مریم مقدسی
نخستین نشانه‌های صنعت نساجی در ایران را باید در روزگار باستان و آثار به‌جامانده از آن روزگار جست. با مطالعه نقوش برجسته و تصاویر روی ظروف سیمین و سفالین باقی‌مانده از آن روزها و البسه‌ای که با ظرافت و دقت بر تن شاهان و ملازمانشان دیده می‌شود، می‌توان به تبحر ایرانیان در این صنعت پی برد. هرچند آثاری ارزشمند از پارچه‌های ایرانی در شهر سوخته و سیلک و محوطه‌های باستانی دیگر به دست آمده است، اما همواره مازندران یکی از اصلی‌ترین خاستگاههای صنعت نساجی در ایران بوده؛ جایی که هنوز هم می‌توان آثاری از نساجی سنتی را در روستاهای کوچک آن مشاهده کرد. در سالهای نه‌چندان دور و پیش از افتادن سایه سنگین تولیدات چینی بر همه امور و صنایع کشور هم بزرگترین کارخانجات نساجی در این منطقه قرار داشت. کارگاههای انگشت‌شمار نساجی سنتی هنوز هم در گوشه‌وکنار این استان دیده می‌شوند؛ کارگاههایی که سعی دارند این هنر ـ صنعت کهن را زنده نگه دارند.
در نزدیکی بهشهر روستایی قرار دارد که نامش در منطقه مازندران با نساجی گره خورده است؛ «متکازین» روستایی است که صنعتگران نساجی مازندران آن را با گلیمچه‌های معروفش می‌شناسند. گلیمچه‌ای که در تمام منطقه با همین نام بافته می‌شود؛ «گلیمچه متکازین» نساجی روستای متکازین و روستاهای اطراف آن از گذشته‌های دور به کیفیت و مرغوبیت شهره بوده، اما کمتر این نام را در میان برندها و نام‌های بزرگ بافندگی در ایران می‌بینیم. این نام در منطقه مازندران شناخته‌شده‌تر از دیگر مناطق کشور است. گلیمچه متکازین در حقیقت نوعی جاجیم است که در ابعاد ۶۰ در۸۰ تا ۱۲۰در۷۰ با دستگاههای دو وردی بافته می‌شود. تارهای گلیم از رشته‌های سفید پنبه‌ای پرتاب و پود زمینه و پود اضافی ـ که نقوش را به وجود می‌آورد ـ از نخهای پشمی که اغلب به رنگ قرمز یا سورمه‌ای هستند، تهیه می‌شود.
نقوش اصیل و کهن گلیمچه متکازین را می‌توان در چهار دسته اصلی قرار داد؛ نقوش هندسی مثل نقش «چهارخانه»، «چپ پیچ پیاله»، «سربند کلاه»؛ نقوش گیاهی مثل «شکوفه»، «دارداری»؛ نقوش حیوانی مثل «پنجوک» (پنجه پای مرغ) و نگاره‌های مرغی‌شکل و نقوش سماوی که شامل نقوشی الهام گرفته‌شده از خورشید یا ستارگان است مثل «افتاب دیر». اما امروز نقوش پرکاربردی که در گلیمچه‌ها بیشتر دیده می‌شود، شامل «سُر دِپیچ»، «سُر» یا «چپ پیچ سُر»، «چخماخی»، «پنجوک»، «چار برج چپ پیچ»، «اِفتاب تیر» و «دارداری» هستند.
متکازینی‌ها گلیمچه و دیگر منسوجات‌شان را در دارهای ایستاده و نیمه‌ایستاده در کرچال‌ها (چاله‌ای که دار بافندگی در آن قرار می‌گیرد) می‌بافند. با نقوشی که اغلب هندسی یا با الهام از طبیعت در ذهن بافنده‌ها شکل می‌گیرد؛ نقوشی که از دیرباز بوده و همچنان بر گلیم و پارچه و پلاس و جاجیم‌هایی که در این روستا تولید می‌شود، دیده می‌شود. اصول بافت و نقوشی که در بافت گلیمچه متکازین به کار می‌رود، در قائمشهر و تنکابن و سوادکوه هم مورد استفاده بافنده‌ها قرار می‌گیرد و گلیمی که با این اصول بافته می‌شود با نام گلیم متکازین عرضه می‌شود. کیفیت و اصالت ماندگار این محصول باعث شد تا در سال ۱۳۸۹ «گلیمچه متکازین» موفق به دریافت مهر اصالت یونسکو شود.
مسئولان استانی حوزه صنایع دستی از تلاش‌شان برای حفظ و احیای این صنعت در استان به‌ویژه در روستاهایی نظیر متکازین می‌گویند و اینکه تمرکز اداره کل میراث فرهنگی بر این است که انگیزه صنعتگران و بافندگان بیشتر شود تا همین تعداد معدود کارگاه فعال در منطقه به فعالیت خود ادامه دهند. در حال حاضر با کاربردی‌کردن منسوجات و استفاده از نقوش گلیمچه متکازین برای تولید کیف و کفش و لباسهای مختلف تلاش می‌شود تا این هنر علاوه بر معرفی در بازار، انگیزه بیشتری در صنعتگران ایجاد کند و توجیه اقتصادی این محصول منجر به برپا ماندن کارگاههای تولیدی شود.
درباره وجه تسمیه روستا و انتخاب این نام برای منسوجات تولیدشده در روستا؛ بویژه گلیمچه آن، چند روایت وجود دارد؛ بعضی می‌گویند متکازین نامی ساسانی است که از دیرباز روی این روستا بوده و کسی معنای این نام را در جایی ذکر نکرده است. دیگر اینکه در گویش محلی مازندرانی «مِتکا» به بالشی گفته می‌شود که به‌عنوان تکیه‌گاه یا وسیله‌ای برای خواب مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما در این روستا مِتکاهایی تهیه می‌شد که برای راحتی کسانی که سوار اسب می‌شدند، روی زین اسب قرار می‌گرفت. به متکاهایی که روی زین قرار می‌گرفتند، «متکازین» می‌گفتند. از گذشته‌های دور تولیدات و منسوجات روستاهای بهشهر به همین نام شهرت پیدا کرد و بعدها این روستا که بیشترین تولید منسوجات را داشت، به نام متکازین مشهور شد.
*با تشکر ویژه از «حسین ایزدی»، معاون صنایع دستی استان مازندران و «رها جمشیدی»، کارشناس اداره کل میراث فرهنگی مازندران.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است