رشت، شهر خلاق غذا
استان گیلان یکی از استانهای شمالی کشور است که بالغ بر ۱۴ هزار کیلومتر مربع مساحت (۱۴.۰۴۴ کیلومتر مربع) دارد. این استان از سال ۱۳۴۴ در تقسیمات کشوری ایران بهعنوان استان مستقل وارد شد. شهرستانهای استان گیلان شامل آستارا، آستانه اشرفیه، املش، بندرانزلی، تالش، رشت، رضوانشهر، رودبار، رودسر، سیاهکل، شفت، صومعهسرا، فومن، لاهیجان، لنگرود و ماسال است. شرایط خاص جغرافیایی گیلان، هوای مرطوب، کوههای پوشیده از جنگل و مناظر زیبا و رنگارنگ از یک سو و سوابق طولانی چندهزارساله مردم ایرانزمین در هنر و صنعت از سوی دیگر موجب شده که گیلان از دوران کهن تا امروز دارای صنایع و دستساختههای زیبا، متنوع، گوناگون و پرمحتوا باشد.
شکی نیست که صنایع دستی با سنتها و آداب و رسوم جامعه و تفکر و بینش هنرمندان و سازندگان و نیز محیط جغرافیایی و طبیعی رابطه مستقیم و بسیار نزدیک دارد و به همین جهت از صنایع ماشینی متمایز است. کاوشهای باستانشناسی در نقاط مختلف گیلان و کشف دستساختههای چندهزارسال قبل گیلانیان مقام ممتاز این سرزمین را از نظر تمدن و فرهنگ روشن میسازد.
آثار پیداشده در دل خاکهای گیلان نمودار تمدن عالی این سرزمین و نیز تبحر و تسلط و ذوق سرشار هنرمندان و صنعتگران گیلانی است. برای صنایع دستی گیلان آغازی نمیتوان تعیین کرد؛ به احتمال زیاد نخستین دستساختههای گیلانیان نیز مانند ساکنان سایر نقاط از سنگ و استخوان حیوانات بوده و شاید همزمان با آنها وسایلی نیز از پوست و پشم حیوانات تهیه میشد. کمترین فاصله ما با آن دوران حدود ۱۲ هزار سال است که مربوط به عصر حجر میانی است.
تحقیقات باستانشناسی نشان میدهد که در سواحل دریای خزر از جمله گیلان در عصر حجر میانی کشت و زرع و دامداری وجود داشته و ساکنان این نقاط با ساخت انواع مختلفی از ابزار و وسایل کشاورزی و تنپوشهایی از پشم گوسفندان و تهیه نوعی سفال کمپخت و ناهموار آشنایی داشتهاند.
بر اساس مجوزی که واحد حفظ و احیای معاونت صنایع دستی برای صنعتگران و هنرمندان صادر کرد، تاکنون بیشتر از یکصد رشته در گروههای مختلف در استان شناسایی شده است. در این بین اکثر این رشتهها به استان وارداتی بوده و در پارهای از موارد، فقط تعداد بسیار محدودی هنرمند که بهعنوان مهاجر وارد استان شدهاند، به آن رشتهها مشغول هستند. بر اساس پژوهشی که توسط گروهی از محققان با عنوان «بانک اطلاعات هنر و هنرمندان رشتههای صنایع دستی استان گیلان» در سال ۱۳۸۷ و با نظارت اداره کل میراث فرهنگی استان انجام شد، تعداد ۴۰ رشته که از گستردگی و فعالیت بیشتری در استان برخوردارند به شرح ذیل شناسایی شدهاند:
گروه صنایع دستی چوبی و حصیری: شامل نازککاری چوب، معرق چوب، منبت چوب، گرهچینی، بامبوبافی، حصیربافی، خراطی، سازهای سنتی، سوخت روی چوب، مرواربافی
گروه صنایع دستی فلزی: شامل آهنگری، ضریحسازی، میناکاری
گروه چاپهای سنتی: شامل چاپ کلاقهای (باتیک)
گروه طراحی و نقاشی سنتی: شامل طراحی سنتی، تذهیب و تشعیر
گروه نساجی سنتی: شامل جاجیمبافی، چادرشببافی و شالبافی
گروه پوشاک سنتی: شامل چموشدوزی، بافت با چهارمیل و پنجمیل، قلاببافی با الیاف طبیعی لباسهای محلی اقوام و عروسکبافی ماسوله
گروه رودوزیهای سنتی شامل: چهلتکهدوزی، قلابدوزی رشت، رودوزی (سوزندوزی)
گروه صنایع چرمی: شامل تولیدات چرمی دستدوز و حکاکی روی چرم
گروه آبگینه: تراش روی شیشه
گروه میناکاری: مینای خانهبندی و مینای نقاشی
گروه فلزکاری: زیورآلات سنتی
گروه کاشی سنتی سفال و سرامیک: شامل سفالگری و کاشی معرق و…
گروه بافتههای داری و غیرداری: قالیبافی، گلیمبافی و نمدمالی و… .
دستاوردهای معاونت صنایع دستی استان
از آنجایی که در استان گیلان شاهد فعالیت تعداد زیادی از رشتههای صنایع دستی هستیم، معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی استان گیلان نیز بعد از انقلاب اسلامی در بخشهای مختلفی از جمله راهاندازی بانک اطلاعات جامع صنایع دستی و تقویت زمینههای اطلاعرسانی عمومی از طریق سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سایر ارگانهای مرتبط، حضور در نمایشگاههای بینالمللی و معرفی صنایع دستی استان، حمایت از بخش خصوصی و تشویق آن جهت مشارکت و سرمایهگذاری در طرحهای توسعه و تقویت صنایع دستی و بهرهگیری از قابلیتها و استعدادهای استان، حمایت از توسعه کارگاههای تولیدی از طریق اعطای تسهیلات اعتباری و راهاندازی بازارچههای صنایع دستی، صادرات سفال به مقصد اروپا، صادرات حصیر به مقصد امارات متحده عربی و صادرات گلیم و انواع صنایع دستی به کشورهای حاشیه دریای خزر موجب تقویت صادرات صنایع دستی و افتخار گیلان در سال ۱۳۹۵ فعال بوده است.
همچنین تنوعبخشی و توسعه برنامههای تبلیغاتی و مشارکت فعال صداوسیمای استانی در امر اطلاعرسانی و تبلیغ گسترده روی صنایع دستی با هدف ایجاد موقعیت مناسب برای عرضه کالا، آموزش و توانمندسازی هنرمندان صنایع دستی استان، برگزاری نمایشگاههای فصلی، سالانه و بازارهای محلی با هدف جلب و جذب توریستهای خاص برای فروش آثار صنایع دستی و همچنین ایجاد موزههای دائمی گردشگری و هنرهای صناعی، ساماندهی صنعتگران صنایع دستی در قالب تشکلهای تعاونی و تقویت انجمن صنعتگران صنایع دستی و تدوین هشت استاندارد ملی در خصوص آیین کار و ویژگیهای رشتههای رشتیدوزی، چادر شببافی، مرواربافی، سفالگری سنتی و چادر شببافی را در زمره فعالیتهای خود قرار داده است.
استفاده از فناوری روز در تولید صنایع دستی و بستهبندی جذاب با حفظ اصالتهای هنری و ملی و ﺗﻘﻮﯾﺖ و توانمندسازی منابع انسانی ﻗﻮی ﺑﺎ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﮔﺮدﺷﮕﺮی و ﺻﻨﺎﯾﻊ دﺳتی و تلاش برای ایجاد دهکده صنایع دستی نیز در حوزه فعالیتهای معاونت صنایع دستی گیلان قرار گرفته است.
جهت رونقبخشیدن این صنعت در گردشگری، این استان مورد توجه قرار گرفته؛ چنان که گردشگران با بازدید از دهکدههای گردشگری و صنایع دستی میتوانند از نزدیک با نحوه تولید صنایع دستی یک منطقه آشنا شوند. در نتیجه گردشگران میل و رغبت بیشتری نسبت به خرید صنایع دستی بومی آن منطقه پیدا میکنند. دهکده صنایع دستی قاسمآباد در شهرستان رودسر و دهکده صنایع دستی «فشتکه» در شهرستان رشت بهعنوان روستاهای ملی صنایع دستی نیز ثبت شدهاند.
نمایش فرایند تولید صنایع دستی و عرضه این محصولات در مناطق گردشگری استان، از جمله دهکده صنایع دستی قاسمآباد رودسر، روستای فشتکه رشت، دهکده چوبتراشی شالمای ماسال، روستاهای لیالستان و ایشگاه لاهیجان و عنبران آستارا، باعث شده است مسافران و گردشگران بیشتری به بهانه دیدن فرایند تولید صنایع دستی و خرید سوغاتی، به این مناطق بیایند؛ بهطوری که طبق بررسیها حضور گردشگران در این مناطق، در سه سال اخیر سه برابر افزایش یافته است.
در این میان شاهد ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﺮوﯾﺞ ﺗﺠﺎرت الکترونیک بودیم؛ بهطوری ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﺻﻨﺎﯾﻊ بهعنوان ﯾﮏ اﺻﻞ ﻧﮕﺎه میکنند و از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺠﺎرت اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ ﺳﻌﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﺗﺮوﯾﺞ اﯾﻦ ﺻﻨﺎﯾﻊ میﺷﻮد. همچنین بازار هنر رشت، در راستای ساماندهی در روند عرضه محصولات صنایع دستی و نمایش توانمندیهای زنان در عرصههای هنرهای بومی محلی پنجشنبهبازار هنر افتتاح کرد.
طرح شبهای روشن رشت نیز از جمله طرحهایی است که اواخر اسفندماه سال ۱۳۹۶ در پیاده راه فرهنگی این کلانشهر به اجرا درآمد و نقش موثری در افزایش مقصد گردشگری دارد و در ایام نوروز ۱۳۹۷، با استقبال مسافران همراه بود. ین طرح در راستای ۲۴ساعتهکردن فعالیتهای فرهنگی و گردشگری با حضور معاون رئیسجمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در پیادهراه فرهنگی رشت اجرا شد.
ارائه تسهیلات لازم و ارزانقیمت و بلاعوض به هنرمندان صنایع دستی بهمنظور فراهمآوردن امکانات و ارائه خدمات مناسب در زمینه تولید نیز از دیگر فعالیتهایی است که طی سالهای گذشته توسط معاونت صنایع دستی استان گیلان انجام شده است.
دستاوردهای معاونت میراث فرهنگی استان
استان گیلان با وجود مساحت کمتر نسبت به دیگر استانها، دارای تراکم بالای آثار تاریخی است، به گونهای که ۱۰۶۰ اثر تاریخی این استان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدهاند که شامل ۵۲۸ بنا، یک بافت، ۲۱ مجموعه، ۴۵ تپه، ۳۸۴ محوطه، ۵۳ اثر معنوی و هشت رویداد تاریخی و ۱۷ اثر طبیعی است. همچنین علاوه بر این آثار ثبتی، بیش از ۲۵۰۰ اثر باارزش دیگر نیز در این استان مورد شناسایی قرار گرفتهاند.
اهم وظایف محوله به معاونت میراث فرهنگی را میتوان در موارد ذیل خلاصه کرد:
– مرمت و ساماندهی آثار تاریخی باارزش استان (بیش از ۱۰۰۰ اثر ثبتی و بیش از ۲۵۰۰ اثر شناساییشده)
–انجام مطالعات باستانشناسی (کاوش، گمانهزنی، تعیین حریم، بررسی و شناسایی و…)
-ساماندهی موزهها (تجهیز موزههای موجود و برپایی موزههای جدید در بخش خصوصی و دولتی)
–رسیدگی به امور پایگاهها (چهار پایگاه اصلی و شاخص ماسوله، قلعه رودخان، موزه میراث روستایی و آقاولر تالش)
-حوزه ثبت آثار (بهعنوان مهمترین وظیفه در معرفی و حفاظت قانونی آثار باارزش).
در حوزه باستانشناسی، استان گیلان، یکی از مهمترین و فعالترین حوزههای عملیاتی در سطح کشور است، بهطوری که اقدامات متعددی در حفظ و صیانت از محوطهها و تپههای تاریخی انجام شده است. از نکات بارز و قابل توجه این حوزه، سابقه کاوشهای علمی و باستانشناسی محققان و اندیشمندان در ایام دور و نزدیک در هیاتهای کاوش و بررسی شناسایی این منطقه است؛ باستانشناسانی همچون برادران «دمرگان» که برای اولین بار کاوشهای علمی در منطقه تالش را برنامهریزی کرده و سایر اساتیدی همچون پروفسور نگهبان، دکتر موسوی، دکتر حاکمی، دکتر نوکنده و دکتر خلعتبری که در بررسیها و یافتههای پژوهشی خود به نتایج قابل قبول و بزرگی در این منطقه دست یافتهاند. متاسفانه در سالهای گذشته بهدلیل کمبود اعتبارات مربوطه، تعداد مطالعات باستانشناسی انجامشده در سطح استان کاهش یافته است.
پایگاهها: قرارگیری چهار پایگاه بزرگ و مهم کشور شامل: «موزه میراث روستایی» به وسعت ۲۶۳ هکتار با ۹ حوزه فرهنگی ـ معماری و سایر برنامهها و طرحهای جامع خود، «مجموعه تاریخی قلعه رودخان» با ۳/۲ هکتار مساحت و موقعیت استقرار و قرارگیری ویژه در داخل جنگل بهعنوان یک اثر تاریخی ملی با جایگاه شاخص گردشگری ملی و بینالمللی، «شهر تاریخی ماسوله» دومین شهر تاریخی و زنده جهان با ۲۴۸ بنای تاریخی ثبتی و بافت منحصربهفرد خود و همچنین «منطقه باستانی و ییلاقی آقاولر تالش» سایت بزرگ و باستانی که با مساحتی به میزان ۱۲۰ هکتار و دارا بودن ۳۹ اثر تاریخی ثبت شده، از دیگر پایگاههای مهم این استان و از مناطق قابل توجه و مهم معاونت میراث فرهنگی کشور بهشمار میرود.
گیلان در حال حاضر دارای ۱۵ موزه بوده که موزههای بخش دولتی آن شامل: ۱- موزه باستانشناسی و مردمشناسی رشت ۲- موزه تاریخ چای لاهیجان ۳- اکوموزه میراث روستایی سراوان ۴- موزه نظامی نیروی دریایی بندر انزلی ۵- موزه تحقیقات کشاورزی جهاد کشاورزی استان ۶- موزه شیلات کیاشهر ۷- موزه آبزیان دانشکده میرزا کوچک رشت ۸- موزه تاریخ طبیعی محیط زیست استان ۹- موزههای مشارکتی مردمشناسی اداره ارشاد شهرستان فومن ۱۰- موزه شهداء در شهر رشت ۱۰– موزه خانه شوکتی ماسوله ۱۲–موزه نگارخانه امامزاده عون بیعلی شهر تاریخی ماسوله ۱۳- موزه حرم مطهر آقا سیدجلالالدین اشرف آستانه اشرفیه ۱۴- موزه اسناد رودبار و موزههای بخش خصوصی این استان نیز شامل: ۱- موزه مردمشناسی آقای اصلانی در سیاهکل ۲- موزه حیاط وحش جناب آقای فرهاد شرفی در شهر تاریخی ماسوله ۳ – موزه مردمشناسی سوباتان است.
دستاوردهای معاونت گردشگری استان
گیلان با ۳۳۰ مرکز و جاذبههای گردشگری (طبیعی، فرهنگی، تاریخی و انسانساخت)، دارای تنوع اقلیمی، زیستی، گیاهی، جانوری، قومی، محصولات کشاورزی، صنایع دستی و سوغات محلی، آثار فرهنگی تاریخی، جشنهای مردمی خاستگاه علما و فضلا و ادبای بزرگ و با تنوع گردشگری از قبیل گردشگری فرهنگی، اکوتوریسم، سلامت، کشاورزی، ورزشی، دریایی، روستایی، شهری، تفریحی و تجاری مقصد همیشگی گردشگران داخلی و خارجی است.
روند روبهرشد سفرهای انجامشده طی سنوات گذشته که منجر به افزایش ماندگاری و اقامت طی همین سالها و رغبت سرمایهگذاران بخش خصوصی جهت سرمایهگذاری در بخش گردشگری با افزایش حجم سرمایهگذاری در طول برنامههای سوم، چهارم و پنجم و همچنین روند روبهرشد و افزایش ظرفیت تاسیسات گردشگری به بیش از ۲۰۸۴ واحد در حال حاضر بیانگر آن است که صنعت گردشگری محور توسعه و اشتغال در گیلان است و بهترین گزینه جهت جایگزینی گردشگری به جای صنعت نفت و تحقق شعار اقتصاد مبتنی بر عدم اتکا به صادرات نفتی و توسعه صادرات غیرنفتی است.
حفظ جایگاه استان در صنعت گردشگری و تلاش جهت ارتقای آن
ارتقای سطح خدماترسانی به مسافران و گردشگران
جلب سرمایه و جذب سرمایهگذاران جهت سرمایهگذاری در صنعت گردشگری استان
افزایش ظرفیتهای تاسیسات گردشگری در مناطق مورد نیاز، کمتر توسعهیافته و مناطق نمونه گردشگری استان
بهرهمندی از ظرفیت فعالان بخش خصوصی جهت اطلاعرسانی جامع ظرفیت در استان
اقدام جهت توسعه فرهنگ گردشگری و فعالکردن ظرفیتهای مغفول و کمتر شناختهشده گردشگری، توسعه گردشگری روستایی ـ عشایری با رویکرد توسعه پایدار روستایی و تلاش جهت جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها (در راستای تحقق بند ج ماده ۹۹ قانون برنامه ششم توسعه)
توسعه گردشگری مذهبی با توجه به ظرفیتهای متعدد و فراوان آن در استان با همکاری دستگاههای ذیربط «اداره کل اوقاف و امور خیریه، تبلیغات اسلامی، فرهنگ و ارشاد اسلامی و هیاتهای مذهبی» (در راستای بند ب ماده ۹۷ برنامه ششم توسعه)
توسعه گردشگری سلامت از نوع درمان پزشکی با توجه به ظرفیت فراوان اعم از بیمارستانهای فوقتخصصی و تخصصی، پزشکان فوق تخصص و شاخص، امکانات و تجهیزات مدرن، هزینه پایین درمان در مقایسه با سایر کشورها خصوصا کشورهای حاشیه دریای مازندران
اقدام جهت افزایش میزان ماندگاری و افزایش درآمد ناخالص منطقهای از صنعت گردشگری تنوعبخشی به خدمات گردشگری در تاسیسات گردشگری بر اساس نیاز مشتریان
توسعه همایشها، سمینارهای تخصصی ملی و بینالمللی متناسب با ظرفیت استان مانند همایش گردشگری سلامت
اقدام جهت توسعه سفرهای ارزانقیمت با حفظ کیفیت خدمات گردشگری و تهیه بستههای سفر ارزانقیمت با همکاری دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری و استفاده از ظرفیت مراکز گردشگری ارزانقیمت (کمپهای استاندارد، طرحهای دریا و…)
اقدام جهت جذب گردشگران خارجی در راستای اهداف توسعه بخش گردشگری در طول برنامه ششم توسعه و سند چشمانداز در افق ۱۴۰۴
تدوین استراتژیهای خلاقانه در حوزه گردشگری از جمله مطالعات ژئوتوریسم، معرفی و شناسایی ژئوتوریسم استان؛
ایجاد و توسعه اقامتگاههای متنوع از جمله اکوکمپهای کوهستانی استان
پیگیری برای اجرای دورههای آموزشی تخصصی افزایش تعداد موسسات آموزشی تخصصی گردشگری بهمنظور ارتقای سطح کمی و کیفی فعالان، شاغلان، علاقهمندان به همکاری تشکلهای تخصصی گردشگری
تدوین استراتژی پنجساله اکوتوریسم تالاب انزلی و استفاده از قابلیتهای بالقوه گردشگری روستایی با محوریت اکوتوریسم در روستاهای اطراف تالاب انزلی
چاپ اولین کتاب منابع تفسیری ایران با استفاده از ۱۸۰ تم تفسیری طبیعت و فرهنگ روستاهای تالاب انزلی بهمنظور توسعه تورگردانی بر مبنای اصول اکوتوریسم
استفاده و بهرهبرداری بهینه از پتانسیلها و داشتههای گردشگری دریایی در ۹ شهرستان ساحلی استان در زمینه تولید محصولات صنایع دستی روستاهای ساحلی، ایجاد و راهاندازی کارگاههای صنایع دستی روستایی
بهرهبرداری دومنظوره از پرههای صیادی وابسته به شیلات بهصورت گردشگری که هماکنون ۴۵ پرهصیادی در طول ۲۸۸ کیلومتر نوار ساحلی استان فعال هستند که با ایجاد اقامتگاه بومی و سنتی،خانه مسافر، سفرهخانههای سنتی و غذاهای دریایی و ارگانیک محلی و محصولات صنایع دستی منجر به جلوگیری از ورشکستگی پرههای صیادی که طی سالهای گذشته ۸۸ مورد فعال بودهاند و ایجاد اشتغال پایدار از جوانان جویای کار در منطقه ساحلی خواهد شد.
افتخارات کسبشده
برگزاری جشنوارههای صنایع دستی با هدف برندسازی
برگزاری نمایشگاههای ترویجی با هدف معرفی و اشاعه هنرهای بومی و سنتی
ثبت ۱۴ مهارت سنتی رشتههای صنایع دستی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی
ثبت دو نشان جغرافیایی برای محصولات صنایع دستی و ثبت سه اثر ابتکاری (حمایت از حقوق مالک معنوی هنرمندان)
دریافت ۱۵ درجه هنری توسط هنرمندان صنایع دستی
کسب ۷۰ نشان ملی مرغوبیت صنایع دستی
کسب ۶ نشان بینالمللی مرغوبیت صنایع دستی از سازمان جهانی یونسکو
کسب یک نشان بینالمللی مرغوبیت صنایع دستی از شورای جهانی صنایع دستی (wcc)
ساخت فیلمهای مستند از رشتههای بومی صنایع دستی
چاپ و توزیع اقلام فرهنگی نظیر بروشور، پوستر، کارتپستال، لوح فشرده، عکسهای تخصصی و…
چاپ کتاب و کتابچههای معرف صنایع دستی استان گیلان به زبانهای فارسی، انگلیسی و روسی
تدوین اطلس صنایع دستی استان گیلان
ثبت دو اثر ابتکاری
چاپ ۶ تمبر یادبود از هنرمندان پیشکسوت صنایع دستی و چهار تمبر از صنایع دستی بومی استان
برگزاری دورههای آموزش شاغلان صنایع دستی
برگزاری دورههای آموزش عمومی کوتاهمدت با هدف اشتغالزایی
برگزاری دورههای آموزشی روستایی در راستای تقویت روستاها
تدوین استانداردهای آموزشی صنایع دستی
تقدیر و تجلیل از هنرمندان پیشکسوت و برگزیده صنایع دستی
طراحی و نمونهسازی محصولات صنایع دستی با هدف کاربردی کردن همزمان بومی در زندگی روزمره
طراحی و ساخت هدایای تبلیغاتی صنایع دستی
برگزاری نشستهای تخصصی و علمی صنایع دستی
همکاری با صداوسیمای مرکز استان در خصوص تهیه مستندهای معرفی صنایع دستی استان
طراحی و نمونهسازی بستهبندی محصولات صنایع دستی
صدور مجوز برای تولیدکنندگان صنایع دستی؛
ایجاد خانه صنایع دستی در روستای لیالستان (شهرستان لاهیجان)
ایجاد خانه سفال در شهرستان املش
ایجاد مرکز خلاقیت و نوآوری در روستای قاسمآباد (شهرستان رودسر)
ثبت دو اثر (تابلوی ملیلهکاری و عروسکهای محلی ماسال) بهعنوان اثر ابتکاری و هنری
تجهیز کارگاههای صنایع دستی
مستندنگاری صنایع دستی شهرستان استان گیلان
اعطای گواهی کیفیت صنایع دستی به ۱۸ کارگاه واجد شرایط
بازدید از ۳۰۰ کارگاه تولید صنایع دستی بهمنظور درجهبندی کارگاهها.
*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه
- دستهبندیها: مهرپارسه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است