۸۵ سال دور از تخت جمشید

جهانگردی یک سرباز ۲۵۰۰ساله

احسان رستمی‌پور

معروفترین سرباز هخامنشی جهان را باید نقش‌برجسته‌ سرباز هخامنشی تخت جمشید دانست. این نقش‌برجسته که سر یک سرباز هخامنشی مربوط به ایوان جنوبی کاخ شورای تخت جمشید است، بیش از دو هزار سال در صف سربازان هخامنشی ایستاده بود، اما ۸۵ سال اخیر را به جهانگردی در گالریها، موزه‌ها و حراجیها در دنیا گذرانده است. سفر ناخواسته سرباز هخامنشی در حدود ۸۰ سال اخیر پر از اتفاقات عجیب بود تا بالاخره قاضی دادگاه عالی آمریکا بلیت برگشت را به دست سرباز هخامنشی داد و این نقش‌برجسته ابتدای مهرماه امسال از این سفر دورودراز به ایران برگشت.

تخت جمشید

سرباز هخامنشی در سال ۱۳۱۲ در جای اصلی خود در تخت جمشید قرار داشت. این حضور را عکس موسسه شرق‌شناسی شیکاگو به تاریخ ۱۹۳۳ ثابت می‌کند. از حدود دو سال قبل از آن موسسه شرق‌شناسی شیکاگو کاوشهای خود را به سرپرستی «ارنست هرتسلفد» در تخت جمشید آغاز کرده و سال ۱۹۳۲ نیز این نقش‌برجسته سرباز هخامنشی کشف شده بود. در عکس این موسسه نقش‌برجسته سرباز هخامنشی در صف سربازان ایوان جنوبی کاخ شورا و در محل اصلی خود دیده شده و حدس زده می‌شود که تا چند سال بعد نیز این سرباز هخامنشی در همانجا قرار داشته است.

نامه مفقودی

پس از ۸۰ سال هنوز نحوه سرقت سرباز هخامنشی از تخت جمشید و خارج کردن آن از ایران راز سربه‌مهری است که گشوده نشده است. هرگز اطلاعات دقیقی از زمان سرقت، عاملان آن و نحوه خروج این اثر از کشور کشف نشده و کسی نمی‌داند که سرباز هخامنشی چطور این سفر پرفرازونشیب را آغاز کرده است. پس از هرتسفلد، «اریک اشمیت» سرپرستی کاوشهای تخت جمشید را بر عهده گرفت و «دونالد مک کاون»، نماینده او نخستین کسی است که خبر سرقت این نقش‌برجسته را اعلام کرده است. اریک اشمیت در تاریخ ۲۶ مارس ۱۹۳۶ (۱۳۱۵) در نامه‌ای به «علی‌اصغر حکمت»، وزیر فرهنگ و آموزش وقت، موضوع مفقود شدن این نقش‌برجسته سرباز هخامنشی را اطلاع داده و حکمت نیز در جواب او اظهار ناراحتی و نگرانی کرده است.

ناپیدا تا آذر ۱۳۲۹

۱۵ سال بعد از نامه مفقودی، پازل گم‌شده قصه، سرباز هخامنشی است و هیچگونه اطلاعاتی درباره نحوه سرقت و خروج این شیء از ایران و مسیری که در ۱۵ سال بعد از آن طی کرده، وجود ندارد. در سال ۱۳۲۹ این سرباز هخامنشی به همراه شیء دیگری که از همان بخش کاخ شورا سرقت شده بود، توسط دلال عتیقه‌ای به نام «پاول مالون» برای فروش به دو موزه «مونترال» و «تورنتو» می‌‌رود و مجموعه‌داری به نام «اف کلیولند مورگان» این سرباز را به قیمت یکهزار دلار خریداری می‌کند و پس از آن سرباز به موزه هنرهای زیبای مونترال بخشیده می‌شود.

سرقت از موزه

سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰) یک بازدیدکننده با کلاه بیس‌بال و کوله وارد موزه هنرهای زیبای مونترال می‌شود و پس از خروج او دو شیء باستانی از این موزه مفقود می‌شوند. موزه هنرهای زیبای مونترال تا زمان پیدا شدن یکی از این دو شیء تاریخی سرقت‌شده، موضوع این سرقت را رسانه‌ای نکرد. سال ۲۰۱۴ بود که مشخص شد یکی از دو شیء سرقت‌شده از موزه هنرهای زیبای مونترال کانادا نقش‌برجسته سرباز هخامنشی بوده است.

کشف در اتاق‌خواب

پلیس منطقه «ادمنتون» کانادا سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳) وارد یک آپارتمان می‌شود و صاحب آنرا به همراه یک اثر باستانی سرقت‌شده بازداشت می‌کند. پس از این عملیات اعلام می‌شود که شیء تاریخی کشف‌شده سرباز هخامنشی است که سه سال قبل از موزه هنرهای زیبای مونترال سرقت شده است. فردی که این اثر را خریده بوده، در بازجویی‌های پلیس ادعا کرده که سرباز هخامنشی را به قیمت ۱۴۰۰ دلار از همسایه‌ای که وضع مالی خوبی نداشته، خریده و بابت آن به هنرمند فقیری نیز ۳۰۰ دلار پورسانت پرداخت کرده است. او ادعا کرده از اصل بودن این شیء اطمینان نداشته و فکر می‌کرده که این اثر مربوط به تمدن بین‌النهرین باشد. او این سرباز هخامنشی را حدود دو سال در قفسه‌ کتابخانه‌اش میان اسباب‌بازیها و گلدان دست‌سازی قرار داده بود. پس از کشف این اثر مشخص می‌شود که موزه هنرهای زیبای مونترال خسارت این سرقت را از بیمه دریافت کرده، اما با کشف آن حاضر به پذیرش دوباره این اثر نمی‌شود و سرباز هخامنشی در اختیار شرکت بیمه قرار می‌گیرد.

حراجی آبان ۱۳۹۶

سرباز هخامنشی دوباره برای چند سالی از نظرها پنهان شد تا در آبان سال گذشته بر پوستر اطلاع رسانی یک حراجی ظاهر شد. گویا این سرباز هخامنشی پس از کشف در کانادا به دست کمپانی هنری «روبرت ویس» در آمریکا افتاده بود. این کمپانی در نظر داشت که سال گذشته این سرباز هخامنشی را در نیویورک به نمایش و پس از آن به حراج بگذارد. منتشر شدن این خبر باعث شد که پس از حدود ۸۰ سال مسئولان میراث فرهنگی فعالیت برای پس گرفتن سرباز هخامنشی را آغاز کنند و در قدم نخست مانع حراج شدن این اثر در نیویورک شوند. با پیگیریهای انجام‌شده و با دستور فوری دادستانی نیویورک، پلیس فدرال، در ساعت اولیه نمایشگاه، این اثر توقیف و از نمایشگاه خارج شد.

بازگشت به وطن؛ مهر ۱۳۹۷

یکسال اقدامات حقوقی برای پس گرفتن سرباز هخامنشی ادامه داشت و ایران در این مدت در حال تکمیل پرونده و مستندات خود از سرقت این اثر بود تا اینکه شهریورماه امسال دادگاه عالی آمریکا حکم قطعی برای بازگشت این اثر تاریخی به کشور مبدأ را داد. چند روز بعد این سرباز هخامنشی به نماینده ایران در سازمان ملل تحویل داده شد و پس از آن همراه «حسن روحانی»، رئیس‌جمهور از سفر سالانه نیویورک پس از سالها دوری به ایران بازگشت.

پرده آخر

نقش‌برجسته سرباز هخامنشی حالا دوباره به وطن برگشته و بتازگی در موزه ملی ایران به نمایش درآمده است. رئیس سازمان میراث فرهنگی اعلام کرده که این اثر در شهرهای مختلف به نمایش عمومی گذاشته خواهد شد. از ابتدای ورود سرباز هخامنشی به ایران، معاونت میراث فرهنگی از بازگرداندن آن به محل اصلی خود خبر داد و پرده آخر این سفر دورودراز سرباز هخامنشی قرار است به همان محلی ختم شود که ۸۵ سال پیش در عکس موسسه شرق‌شناسی شیکاگو دیده شده است.

*عکسهای بیشتر، چاپ شده در نشریه